Galleg : diforc'h etre ar stummoù

Eus Wikipedia
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
Linenn 13: Linenn 13:
** [[Yezhoù romanek|Romaneg]]
** [[Yezhoù romanek|Romaneg]]
*** [[Romaneg ar c'hornôg|Romaneg ar c'hornôg]]
*** [[Romaneg ar c'hornôg|Romaneg ar c'hornôg]]
**** [[Ibero-gallek]]
**** [[Galleg-ha-romaneg]]
***** [[Galloromaneg]]
***** [[Galleg-ha-reteg]]
****** [[Galloreteg]]
****** [[Yezhoù oïl]]
******* [[Yezhoù oïl]]
******* Galleg
|YezhOfisiel= [[Bro-C'hall]], [[Belgia]], [[Suis]], [[Kanada]] hag 21 vro arall
******** Galleg
|YezhOfisiel= [[Frañs]], [[Belgia]], [[Suis]], [[Kanada]] hag 21 vro arall
|akademiezh= Académie française, [[Délégation générale à la langue française et aux langues de France]], Service de la langue française (Belgia), Office québécois de la langue française, Conseils supérieurs de la langue française de France, de Belgique et du Québec
|akademiezh= Académie française, [[Délégation générale à la langue française et aux langues de France]], Service de la langue française (Belgia), Office québécois de la langue française, Conseils supérieurs de la langue française de France, de Belgique et du Québec
|iso1= fr
|iso1= fr
Linenn 26: Linenn 25:
}}
}}


Ar '''galleg''' zo ur [[Yezhoù romanek|yezh romanek]] gant ur [[substrat]] [[galianeg|galianek]] hag ur [[superstrat]] [[frankeg|frankek]]. Cheñchet en deus diouzh e du, diwar youl tolpadoù tud ouiziek (evel tud ar ''[[Pléiade]]'') pe ensavadurioù (evel an ''[[Académie Française]]''). E kerentiad ar yezhoù gallek-ha-romanek emañ ar galleg. Pa veze kaozeet ur bochad yezhoù eus a bep seurt familhoù er [[Bro-C'hall|Vro-C'hall]] (hag a vez graet « ''patois'' » anezhe gant dismegañs, pe c'hoazh « yezhoù rannvro » (''langues régionales''), hag a c'haller dispartiañ etre div familh vras, [[yezh oïl|yezhoù oïl]] en hanternoz, [[okitaneg|yezhoù ok]] er c'hreisteiz, hag a zo ul lodenn ag ar familh okitanek-ha-katalanek pe okitanek-ha-romanek), nend eo ar galleg, hag a oa yezh al Lez, nemet ur meskaj lennegel a lod anezhe, re oïl dreist-holl, hini [[Enez Frañs]] da gentañ penn.
Ar '''galleg''' zo ur [[Yezhoù romanek|yezh romanek]] gant ur [[substrat]] [[galianeg|galianek]] hag ur [[superstrat]] [[frankeg|frankek]]. Cheñchet en deus diouzh e du, diwar youl tolpadoù tud ouiziek (evel tud ar ''[[Pléiade]]'') pe ensavadurioù (evel an ''[[Académie Française]]''). E kerentiad ar yezhoù gallek-ha-romanek emañ ar galleg. Pa veze kaozeet ur bochad yezhoù eus a bep seurt familhoù er [[Bro-C'hall|Vro-C'hall]] (hag a vez graet ''patois'' « trefoedaj » anezhe gant dismegañs, pe c'hoazh ''langues régionales'' « yezhoù rannvro », hag a c'haller dispartiañ etre div familh vras, [[yezh oïl|yezhoù oïl]] en hanternoz, [[okitaneg|yezhoù ok]] er c'hreisteiz, hag a zo ul lodenn ag ar familh okitanek-ha-katalanek pe okitanek-ha-romanek), nend eo ar galleg, hag a oa yezh al Lez, nemet ur meskaj lennegel a lod anezhe, re oïl dreist-holl, hini [[Enez Frañs]] da gentañ penn.


== Istor ==
== Istor ==
Linenn 45: Linenn 44:
** XII -XIII{{vet}} kantved, [[Jehan Bodel]], ''Brunain la vache au prestre'' (fabliau ; etre [[1165]] ha [[1210]]) :
** XII -XIII{{vet}} kantved, [[Jehan Bodel]], ''Brunain la vache au prestre'' (fabliau ; etre [[1165]] ha [[1210]]) :
:''Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule'',
:''Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule'',
* krennc'halleg ({{XIVvet kantved}}-XV{{vet}}/{{XVIvet kantved) :
* krennc'halleg ({{XIVvet kantved}}-XV{{vet}}/{{XVIvet kantved}}) :
** XIV{{vet}} kantved, ''les Enseignemenz'' (levr sekredoù kegin, etre [[1304]] ha [[1314]]) :
** XIV{{vet}} kantved, ''les Enseignemenz'' (levr sekredoù kegin, etre [[1304]] ha [[1314]]) :
:''Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre'',
:''Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre'',
** XV{{vet}} kantved, [[François Villon]], ar ''Lais ou le Petit Testament'' (e-tro [[1456]]) :
** XV{{vet}} kantved, [[François Villon]], ar ''Lais ou le Petit Testament'' (e-tro [[1456]]) :
:''Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure, ''
:''Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure, ''
* galleg raknevez (XVI-XVII{{vet}}/{{XVIIIvet kantved) ;
* galleg raknevez (XVI-XVII{{vet}}/{{XVIIIvet kantved}}) ;
** XVI{{vet}} kantved Louïze Labé, ''Sonnets'' (etre [[1545]] ha [[1555]]) :
** XVI{{vet}} kantved Louïze Labé, ''Sonnets'' (etre [[1545]] ha [[1555]]) :
:''Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye'',
:''Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye'',
Linenn 77: Linenn 76:
[[Skeudenn:New-Map-Francophone World.PNG|thumb|right|450px|'''Ar galleg er bed'''
[[Skeudenn:New-Map-Francophone World.PNG|thumb|right|450px|'''Ar galleg er bed'''
'''''Talvoudegezh'''''
'''''Talvoudegezh'''''
<br />Glas teñval: yezh vamm ;<br /> Glas: yezh ar velestradurezh ;<br /> Glas sklaer: yezh sevenadur ;<br /> gwer: minorelezhioù galleger.]]
<br />Glas teñval : yezh vamm ;<br /> Glas : yezh ar velestradurezh ;<br /> Glas sklaer : yezh sevenadur ;<br /> gwer : minorelezhioù galleger.]]


Ar galleg eo yezh ofisiel ar broioù-mañ :
Ar galleg eo yezh ofisiel ar broioù-mañ :

Stumm eus an 14 Kzu 2015 da 22:44

Galleg
(Français)
Etrebroadel
Perzhioù
Komzet e : Bro-C'hall
Belgia
Suis
Kanada
Rannved : Europa
Komzet gant : 72 milion
Renkadur : 13
Familh-yezh : Indez-europek
Statud ofisiel
Yezh ofisiel e : Bro-C'hall, Belgia, Suis, Kanada hag 21 vro arall
Akademiezh : Académie française, Délégation générale à la langue française et aux langues de France, Service de la langue française (Belgia), Office québécois de la langue française, Conseils supérieurs de la langue française de France, de Belgique et du Québec
Kodoù ar yezh
ISO 639-1 fr
ISO 639-2 fra
ISO 639-3
Kod SIL FRA
Sellit ivez ouzh ar pennad Yezh.

Ar galleg zo ur yezh romanek gant ur substrat galianek hag ur superstrat frankek. Cheñchet en deus diouzh e du, diwar youl tolpadoù tud ouiziek (evel tud ar Pléiade) pe ensavadurioù (evel an Académie Française). E kerentiad ar yezhoù gallek-ha-romanek emañ ar galleg. Pa veze kaozeet ur bochad yezhoù eus a bep seurt familhoù er Vro-C'hall (hag a vez graet patois « trefoedaj » anezhe gant dismegañs, pe c'hoazh langues régionales « yezhoù rannvro », hag a c'haller dispartiañ etre div familh vras, yezhoù oïl en hanternoz, yezhoù ok er c'hreisteiz, hag a zo ul lodenn ag ar familh okitanek-ha-katalanek pe okitanek-ha-romanek), nend eo ar galleg, hag a oa yezh al Lez, nemet ur meskaj lennegel a lod anezhe, re oïl dreist-holl, hini Enez Frañs da gentañ penn.

Istor

D’al liesañ e vez lavaret eo ar c'hentañ testenn skrivet e kenc'halleg (pe romana lingua pe roman) Serments de Strasbourg (Toueadelloù Strasbourg) e 842. Mod arall e voe en taol kentañ ma oa bet kaoz hag ur kenc'halleg e 813, da-geñver sinod Teurgn. En destenn lennegel kentañ er yezh-se a zo bet skrivet tro-dro da 880. Hennezh eo Séquence de sainte Eulalie, met gallout a reer lavarout eo bet skrivet an destenn-se e pikardeg kentoc'h evit e galleg e gwirionez. Ret eo lavarout ne servij ket da galz a dra gober un diforc'h etre "langaj" ha "parlant-bro" : n'e c'haller ket spazhiñ an traoù en ur feson krenn ha fur. Er bloaz 1539 e laka lezenn Villers-Cotterêts ar galleg da yezh ar Gwir hag ar velestradurezh.

Evit an istor e c'haller gwelout pemp stad en emdroadur ar yezh, ha cheñchet he deus a-dammigoù hag ur stumm d'unan arall (er skouerioù da-heul hor bo dalc'het skritur ar voullerion. Cheñchet eo bet un tammig a-gaoz bout aesoc'h da lenn). Tuioù arall zo da zispartiñ mareoù disheñval emdroadur ar yezh, ha nend eo ar re-se nemet fesonioù da lavarout e pe amzer ez eus bet skrivet un destenn e-keñver stad ar yezh. Ar feson da renkañ stadoù ar yezh dindan n'eo ket diazezet war ar yezhadur hepken, met war ar skritur ivez :

Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in quant deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit,
Domine Deu devemps lauder / Et a sos sancz honor porter. / In su’amor cantomps dels sanz / Quœ por lui augrent granz aanz,
Seignurs baruns, a Carlemagnes irez ; / Il est al siege a Cordres la citet. / Branches d’olives en voz mains porterez, / Ço senefiet pais e humilitet,
Li mengiers est tous pres, que li quieu l’ont hasté, /Puis sont li siege fait et li tapit geté. / Li chevalier s’assieent qant il orent lavé / Et on lor a le vin en hanas aporté,
    • XII -XIIIvet kantved, Jehan Bodel, Brunain la vache au prestre (fabliau ; etre 1165 ha 1210) :
Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule,
Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre,
Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure,
Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye,
Il était une fois un Roi, / Le plus grand qui fût sur la Terre, / Aimable en Paix, terrible en Guerre, / Seul enfin comparable à soi : / Ses voisins le craignaient, ses États étaient calmes.
  • galleg a-vremañ (adal an XVIIIvet kantved).

Lennegezh

E-mesk ar c'hentañ oberennoù pouezus :

  • La Chanson de Roland (Roland, Charlemagne, Olivier, Ganelon)
  • Le roman de Renart (Goupil, Ysengrin)
  • Romantoù Chrétien de Troyes
  • Gargantua get François Rabelais
  • Défense et illustration de la langue française

Galleg a-vremañ

Hiziv eo ar galleg ar yezh ofisiel nemeti en e-leizh a vroioù, ha graet e vez gantañ e meur a hini arall. Lod ag ar broadoù hag a implij ar yezh-se zo en Aozadur Etrebroadel ar frañkofoniezh (Organisation internationale de la Francophonie). A-vepred emañ bet skrivet ar galleg get al lizherenneg latin. A-c'houde ar XVIvet kanted e vez implijet arouezennoù bihan hag a vo reolennoù dindane adal an XVIIIvet kantved.

Ar galleg eo yezh ofisiel emglev ar Metr, hag a laka unanennoù diazez er sistem etrebroadel|enanennoù muzuliañ ar fizik. Hennezh zo unan a ugent yezh ofisiel Unaniezh Europa.


Implij ar galleg er bed

Ar galleg er bed Talvoudegezh
Glas teñval : yezh vamm ;
Glas : yezh ar velestradurezh ;
Glas sklaer : yezh sevenadur ;
gwer : minorelezhioù galleger.

Ar galleg eo yezh ofisiel ar broioù-mañ :

bro kaozeerion (yezh-vamm) poblañs stank. pob. gorread
(dre vras) (Studi Gourhelen 2003) (/km²) (km²)
Bro-C'hall (douar-bras) 60 000 000 60 180 600 105 547 030
Republik demokratel Kongo 55 225 478 24 2 345 410
Kanada 6 700 000 32 207 000 3 9 976 140
(Kebek) 5 700 000
Madagaskar 16979 900 - 587 040
Aod an Olifant 16 962 500 - 322 460
Kameroun 15 746 200 - 422 277
Burkina Faso 13 228 500 - 274 200
Mali 11 626 300 - 1 240 000
Senegal 10 580 400 - 196 190
Belgia 4 000 000 10 290 000 - 30 510
Rwanda 7 810 100 - 26 338
Haiti 7 527 800 - 27 750
Suis 1 484 411 7 318 638 - 41 290
Burundi 6 096 156 - 27 830
Togo 5 429 300 - 56 785
Republik Kreizafrikan 3 683 600 - 622 984
Kongo 2 954 300 - 342 000
Gabon 1 321 500 - 267 667
Komorez 632 948 - 2 170
Djibouti 457 130 - 23 000
Luksembourg 454 157 - 2 586
Gwadeloup 442 200 - 1 780
Martinik 390 200 - 1 100
Vanuatu 200 000 - 12 200
Sechelez 80 469 - 455

Ha bout n'eo ket ofisiel eo ar galleg an eilvet yezh er broioù-mañ:

bro poblañs stank. pob. gorread
(Studi Gourhelen 2003 ) (/km²) (km²)
Aljeria 32 810 500 - 2 381 440
Tunizia 9 924 800 - 163 610
Maouritania 1 210 500 - 2 040
Maroko 31 689 600 - 446 550

Ouzhpenn evit kement-se ez eus paot-mat a c'hallegerion c'hoazh en Egipt, en India (Pondichery), en Italia (Traoñienn Aosta), e Laos, e Maouritania, er Rouantelezh-Unanet (Inizi Angl-ha-Normand), Stadoù-Unanet Amerika dreist-holl e (Louisiana ha Bro-Saoz Nevez) hag e Viêt Nam.

Ar Frankofoniezh a zo un aozadur etrebroadel a vroioù hag a c'houarnamantoù e men e vez kaozeet galleg.

E-keñver an istor emañ bet ar galleg yezh ar pennoù-bras hag ar genwerzhourien e Bro-Saoz e-pad tro-dro 300 vloaz, adal gounit an Normanted betek 1362, m'en deus ar saozneg kemeret lec'h ar galleg evit mat.

Broioù ma emañ ar galleg ar yezh ofisiel nemeti

Broioù ma emañ ar galleg unan ag ar yezhoù ofisiel

(1) Er Stadoù-Unanet n'eus ket a yezh ofisiel met ar galleg e zo anavezet a-renk get ar saozneg du-se a-c'houde 1968, ma voe savet ar COFIDIL.

Broioù ma vez implijet ar galleg alies

Gerioù

  • Ul levr gallek a zo ul levr skrivet e galleg.
  • Gallekaat a zo lakaat gallekoc'h, pe lakaat e galleg.
  • Gallegañ, da lavarout eo komz galleg, a ra ar c'hallegerien.

Yezh ar sinoù

Liammoù talvoudus