Galaksienn : diforc'h etre ar stummoù

Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet

Inline

Stumm eus an 28 Eos 2015 da 20:46

Krogit e-barzh !
Un danvez pennad eo ar pennad-mañ ha labour zo d'ober c'hoazh a-raok e beurechuiñ.
Gallout a rit skoazellañ Wikipedia dre glokaat anezhañ.

Ur c'halaksienn zo ur pezh mell tolpad stered ha danvez etresteredel^[1] dalc'het asambles gant dedennerezh ar gravitadur a c'hoari etre hec'h elfennoù.
War-dro 56 000 bloavezh-gouloù eo treuzkiz ar c'halaksienn NGC4414 a zo diskouezet amañ ; tremen 100 000 bloavezh-gouloù eo treuzkiz Hent Sant-Jakez, ar c'halaksienn m'emañ hor steredenn : an Heol.
Ouzhpenn meur a gant milmilion a stered a c'heller kontañ en ur c'halaksienn – war-dro 234 milmilion zo en hor c'halaksienn.

Alies ivez e vez tolpet ar galaksioù e bodennoù galaksioù. Ar vodenn c'halaksioù anvet "bodenn lec'hel", da lavaret eo an hini m’emañ Hent Sant-Jakez, e konter 27 galaksienn enni. Enni emañ ivez galaksienn vras Andromeda, anvet "M31" e katalog Messier ar galaksioù hag "NGC224" er New General Catalogue (NGC).

Rummatadur ar galaksioù savet gant Hubble

A bep seurt galaksioù zo a-fet stumm ha luc'huster. Deuet eo ar steredoniour Edwin Powell Hubble (1889-1953) da sevel ur rummatadur neuziadurel anezho, diazezet war stumm ha ment keñverel kalonenn ha brec’hioù kantenn ur c'halaksienn. Kemalenn Hubble a reer eus ar reizhiad rummata-se, a rann ar galaksioù etre 5 rummad.

Ar galaksioù troellennek (Hubble : S)

Evit ar saozneg Spiral, "troellennek" emañ an S .
Teir lodenn a ya d’ober ar re-mañ :

ur galonenn en o c’hreiz, hag a dolp stered yaouank eus ar rummad stered anvet poblañs I ;
ur gantenn hag a dro buan en-dro d’ar galonenn ; e brec’hioù an droellenn e vez tolpet ar muiañ-niver a stered hag an danvez etresteredel ;
ul lodenn egor bellennek ec’hon a-walc’h en-dro dezhi, anvet "rodenn", a gaver enni bodennoù stered boullheñvel ha stered kozh eus ar rummad anvet poblañs II.

Ar galaksioù troellennek a gustumer renkañ e tri isrummad anvet "klasadoù" :

ar galaksioù Sa pa vez bras ar galonenn ha damziorroet ar brec'hioù ;
ar galaksioù Sb eo ar re o deus ur galonenn a vent etre ;
ar galaksioù Sc eo ar re gant ur galonenn vihan ha brec'hioù diorroet mat.

Ar galaksioù troellennek barrennet (Hubble : SB)

Kement ha Spiral, barred, "Troellennek, barrennet" e talvez SB .
Kar d'ar galaksieoù S eo ar re SB ; un tolpad stered hag aezhennoù etresteredel e stumm ur varrenn zo a bep tu d'ar galonenn. Adalek pep hini eus pennoù ar varrenn en em astenn brec'hioù ar c'halaksienn.
Evel ar galaksioù S e vez rummataet ar galaksioù SB e tri isrummad SBa, SBb ha SBc, hervez ment ar galonenn hag ar brec'hioù.

Ar galaksioù elipsennek (Hubble : E)

Stumm un elisoid zo d'ar galaksioù-mañ, hogozik hini ur bellenn a-wechoù. N'o deus tamm framm troellennek ebet, ha diskouez a reont bezañ hep danvez etresteredel.
Stered kozh dreist-holl zo enno. Hervez talvoud o elipsennegezh e vezont anvet E1, E2, ... E7, arre E7 o vezañ ar re blatañ.

Ar galaksioù ferennek (Hubble : SO)

Anvet int evel-henn abalamour m'o deus ur stumm par da hini ur ferenn, da lavaret eo ez int kalz tevoc'h er c'hreiz eget er bordoù.
Kar int d'ar re E dre o doareennoù fizikel. Reoliek eo o stumm, gant ur galonenn vras. Gallout a rafent bezañ galaksioù S kozh kollet gante o brec'hioù, marteze diwar ur c'henstok gant ur c'halaksienn all.

Ar galaksioù direoliek (Hubble : I)

Irregular, "direoleiek" eo an anv roet dezho gant Hubble.
E-maez ar rummadoù kent emañ ar c'horfoù-egor-se. N'eus stumm resis ebet dezho : ne gaver tamm ahel kemparzh ebet enne ; ur framm direoliek-tre o deus. N'int ket gwall niverus. Savet int diwar stered tomm-tre ha skedus, ha gant koumoulennoù bras ag aezhennoù etresteredel ionek.

Ar galaksioù troellennek (S) eo ar re niverusañ – ouzhpenn 60% eus ar re anavezet ; en o goude emañ ar re ferennek (SO), e-tro 20 %, heilet gant ar re elipsennek (E, 13%) hag ar galaksioù direoliek (I).

Ar skinc'halaksioù

"Skinc'halaksioù" a reer eus galaksioù a vann gwagennoù skindredan kreñv-tre. Kalz muioc’h a energiezh a skignont eget ar galaksioù boutin. "Galaksioù gweredek" a reer anezho ivez.
Ul lodenn vat eus an energiezh skignet gant ur skinc'halaksienn ne zeu ket eus elfennoù boas ur c’halaksienn, da lavaret eo ar stered, an uzien hag an aezhennoù etresteredel. Diouzh an doare skinc'halaksienn eo an energiezh-se : : gallout ra bezañ embannet e lodennoù eus ar skalfad tredanwarellek evel ar Skinoù Gamma (Gamma-rays war ar skeudenn, e laez ar skalfad), ar skinoù X (X-rays), ar skinoù uslimestra (Ultraviolet), ar skinoù danruz (Infra-red) hag ar c'horrwagennoù (Microwaves).

Kinnig ra ar patrom skoueriek damkanel e teufe an energiezh-se diwar disac’h an danvez warnañ e-unan evit stumañ un toull du dreisttolzennek, gant un tolz etre 10⁶ (1 000 000, ur milion) ha 10⁸ (100 000 000, kant milion) gwech hini an Heol.

Gwelet ivez

Notennoù

↑ Danvez etresteredel : ur meskaj aezhennoù (ionek, atomek ha molekulek), skinoù kosmek hag uzien kosmek.

[1] Danvez etresteredel : ur meskaj aezhennoù (ionek, atomek ha molekulek), skinoù kosmek hag uzien kosmek.

[1]

@@ Linenn 1: / Linenn 1: @@
 {{LabourAChom}}
-[[Restr: NGC_4414_(NASA-med).jpg|right|thumb|280px|'''[[NGC 4414]]''', ur c'halaksienn droellenn skouer e steredeg [[Blev Berenis]]. 56.000 bloavezhiad-gouloù a dreuzkiz a zo dezhi ha pell emañ diouzhimp eus 60 milion a vloavezhiadoù-gouloù bennak.]]
+[[Restr: NGC_4414_(NASA-med).jpg|thumb|280px|'''NGC 4414''', ur c'halaksienn droellenn skouer e steredeg [[Blev Berenis]]. 56 000 bloavezhiad-gouloù a dreuzkiz zo dezhi, hag ur 60 milion a vloavezhioù-gouloù bennak zo da redek betek enni.]]
+Ur '''c'halaksienn''' zo ur pezh mell tolpad [[stered]] ha [[danvez etresteredel]]<ref>Danvez etresteredel : ur meskaj [[aezhenn]]où ([[ion]]ek, [[atom]]ek ha [[molekulenn|molekulek]]), [[skinoù kosmek]] hag [[uzien kosmek]].</ref> dalc'het asambles gant dedennerezh ar [[gravitadur]] a c'hoari etre hec'h elfennoù.<br />
-Ur '''c'halaksienn''', a zo ur pezh mell tolpad stered ha [[materi etresteredel]] dalc'het asambles gant an dedennerezh ar gravitadur zo etre hec'h elfennoù. Ouzhpenn meur a gant miliard a [[steredenn|stered]] a c'heller kontañ en ur c'halaksienn. Ar galaksioù a vez tolpet alies ivez e [[bodenn c’halaksioù|bodennoù galaksioù]]. Steredenn hon flanedenn, an [[Heol]], a aparchant d'ur c'halaksienn anvet ar C'halaksienn pe an [[Hent Gwenn (galaksienn)|Hent Gwenn]], pe c'hoazh "Hent Sant-Jakez". Ar vodenn c'halaksioù anvet [[bodenn lec'hel]], da lavaret eo an hini e-lec’h m’emañ an Hent-Gwenn, hon galaksienn, a gonter 27 galaksienn enni. Enni emañ ivez [[galaksienn Andromeda|galaksienn vras Andromeda]], anvet M31 e [[katalog Messier]] ar galaksioù ha NGC224 er [[New General Catalogue]].
+War-dro 56 000 [[bloavezh-gouloù]] eo treuzkiz ar c'halaksienn [[NGC4414]] a zo diskouezet amañ ; tremen 100 000 bloavezh-gouloù eo treuzkiz [[Hent Sant-Jakez (galaksienn)|Hent Sant-Jakez]], ar c'halaksienn m'emañ hor steredenn : an [[Heol]].<br />
+Ouzhpenn meur a gant milmilion a stered a c'heller kontañ en ur c'halaksienn – war-dro 234 milmilion zo en hor c'halaksienn.
+Alies ivez e vez tolpet ar galaksioù e [[bodenn c’halaksioù|bodennoù galaksioù]]. Ar vodenn c'halaksioù anvet "[[bodenn lec'hel]]", da lavaret eo an hini m’emañ Hent Sant-Jakez, e konter 27 galaksienn enni. Enni emañ ivez [[galaksienn Andromeda|galaksienn vras Andromeda]], anvet "M31" e [[katalog Messier]] ar galaksioù hag "[[NGC224]]" er ''[[New General Catalogue]]'' (NGC).
 == Rummatadur ar galaksioù savet gant Hubble ==
-A bep seurt galaksioù zo a-fet furm ha [[goulaouuster]]. Deuet eo a-benn an astronomour Edwin Powell Hubble da sevel ur [[rummatadur morfologel]] (hervez ar furm) dioute, diazezet war furm ha ment relativel an nukleüs ha brec’hioù an disk. Anvet eo ar sistem rummata-mañ [[sekañs Hubble]] ha rannañ ra ar galaksioù etre 5 rummad.
+A bep seurt galaksioù zo a-fet stumm ha luc'huster. Deuet eo ar [[steredoniezh|steredoniour]] [[Edwin Powell Hubble]] ([[1889]]-[[1953]]) da sevel ur rummatadur neuziadurel anezho, diazezet war stumm ha ment keñverel kalonenn ha brec’hioù kantenn ur c'halaksienn. ''[[Kemalenn Hubble]]'' a reer eus ar reizhiad rummata-se, a rann ar galaksioù etre 5 rummad.
+=== Ar galaksioù troellennek (Hubble : S) ===
+[[Restr:Whirpool Galaxy.jpg|thumb|350px|[[M51 (steredoniezh)|M51]], ar c'halaksienn « korventenn », un c'halaksienn droellennek "S".]]
-=== Ar galaksioù troellennek (S) ===
+Evit ar [[saozneg]] ''Spiral'', "troellennek" emañ an <q> S </q>.<br />
-[[Restr:Whirpool Galaxy.jpg|thumb|350px|[[M51 (steredoniezh)|M51]], ar c'halaksienn « korventenn », un skouer galaksienn droellennek.]]
 Teir lodenn a ya d’ober ar re-mañ :
-- un nukleüs en o c’hreiz, hag a dolp stered yaouank eus ar rummad stered anvet [[poblañs I]],
+*ur galonenn en o c’hreiz, hag a dolp stered yaouank eus ar rummad stered anvet [[poblañs I]] ;
-- ur bladenn hag a dro buan en-dro d’an nukleüs ; ar stered hag ar materi etresteredel ennañ zo tolpet dreist-holl e brec’hioù spiral (troellenn),
+*ur gantenn hag a dro buan en-dro d’ar galonenn ; e brec’hioù an droellenn e vez tolpet ar muiañ-niver a stered hag an danvez etresteredel ;
-- ul lodenn spas sferek ec’hon a-walc’h en-dro dezhi, anvet rodenn, a gaver enni [[bodenn stered boullheñvel|bodennoù stered boullheñvel]] ha stered kozh eus ar rummad anvet [[poblañs II]].
+*ul lodenn [[egor]] bellennek ec’hon a-walc’h en-dro dezhi, anvet "rodenn", a gaver enni bodennoù stered boullheñvel ha stered kozh eus ar rummad anvet [[poblañs II]].
-Ar galaksioù troellennek a gustumer renkañ en tri isrummad anvet klasadoù : ar galaksioù Sa pa vez bras an nukleüs ha nebeut diorroet ar brec'hioù, ar galaksioù Sb evit ar reoù o deus un nukleüs a vent etre, ar galaksioù Sc evit ar reoù gant un nukleüs bihan ha brec'hioù diorroet mat.
+Ar galaksioù troellennek a gustumer renkañ e tri isrummad anvet "klasadoù" :
+*ar galaksioù <q> Sa </q> pa vez bras ar galonenn ha damziorroet ar brec'hioù ;
+*ar galaksioù <q> Sb </q> eo ar re o deus ur galonenn a vent etre ;
+*ar galaksioù <q> Sc </q> eo ar re gant ur galonenn vihan ha brec'hioù diorroet mat.
+=== Ar galaksioù troellennek barrennet (Hubble : SB) ===
+Kement ha ''Spiral, barred'', "Troellennek, barrennet" e talvez <q> SB </q>.<br />
+Kar d'ar galaksieoù S eo ar re SB ; un tolpad stered hag aezhennoù etresteredel e stumm ur varrenn zo a bep tu d'ar galonenn. Adalek pep hini eus pennoù ar varrenn en em astenn brec'hioù ar c'halaksienn.<br />
+Evel ar galaksioù S e vez rummataet ar galaksioù SB e tri isrummad SBa, SBb ha SBc, hervez ment ar galonenn hag ar brec'hioù.
+=== Ar galaksioù elipsennek (Hubble : E) ===
+Stumm un elisoid zo d'ar galaksioù-mañ, hogozik hini ur bellenn a-wechoù. N'o deus tamm framm troellennek ebet, ha diskouez a reont bezañ hep danvez etresteredel.<br />
+Stered kozh dreist-holl zo enno. Hervez talvoud o elipsennegezh e vezont anvet E1, E2, ... E7, arre E7 o vezañ ar re blatañ.
+=== Ar galaksioù ferennek (Hubble : SO) ===
+Anvet int evel-henn abalamour m'o deus ur stumm par da hini ur [[ferenn (optik)|ferenn]], da lavaret eo ez int kalz tevoc'h er c'hreiz eget er bordoù.<br />
+Kar int d'ar re E dre o doareennoù [[fizik]]el. Reoliek eo o stumm, gant ur galonenn vras. Gallout a rafent bezañ galaksioù S kozh kollet gante o brec'hioù, marteze diwar ur c'henstok gant ur c'halaksienn all.
+=== Ar galaksioù direoliek (Hubble : I) ===
+''Irregular'', "direoleiek" eo an anv roet dezho gant Hubble.<br />
+E-maez ar rummadoù kent emañ ar [[korf-egor|c'horfoù-egor]]-se. N'eus stumm resis ebet dezho : ne gaver tamm ahel [[kemparzh]] ebet enne ; ur framm direoliek-tre o deus. N'int ket gwall niverus. Savet int diwar stered tomm-tre ha skedus, ha gant koumoulennoù bras ag aezhennoù etresteredel ionek.
+Ar galaksioù troellennek (S) eo ar re niverusañ – ouzhpenn 60% eus ar re anavezet ; en o goude emañ ar re ferennek (SO), e-tro 20 %, heilet gant ar re elipsennek (E, 13%) hag ar galaksioù direoliek (I).
-=== Ar galaksioù troellennek sparlek (SB) ===
-Ar galaksioù-mañ zo kar d'ar reoù spiral. Un tolpad stered ha [[gaz etresteredel]] e stumm ur varrenn zo a bep tu d'an nukleüs. Kregiñ ra brec'hioù ar c'halaksienn e pep hini eus pennoù ar varrenn. Evel ar galaksioù spiral e vez klasifiet ar galaksioù spiral barrennet en teir c'hlasad SBa, SBb ha SBc, hervez ment an nukleüs hag ar brec'hioù.
+== Ar skinc'halaksioù ==
+[[Restr:Electromagnetic-Spectrum.png|thumb|300px|<center>'''Ar skalfad tredanwarellek'''</center>]]
+"Skinc'halaksioù" a reer eus galaksioù a vann gwagennoù skindredan kreñv-tre. Kalz muioc’h a [[energiezh]] a skignont eget ar galaksioù boutin. "Galaksioù gweredek" a reer anezho ivez.<br />
+Ul lodenn vat eus an energiezh skignet gant ur skinc'halaksienn ne zeu ket eus elfennoù boas ur c’halaksienn, da lavaret eo ar stered, an uzien hag an aezhennoù etresteredel. Diouzh an doare skinc'halaksienn eo an energiezh-se : : gallout ra bezañ embannet e lodennoù eus ar [[skalfad tredanwarellek]] evel ar [[Skinoù Gamma]] (''Gamma-rays'' war ar skeudenn, e laez ar skalfad), ar [[skinoù X]] (''X-rays''), ar [[Ulslimestra|skinoù uslimestra]] (''Ultraviolet''), ar [[skinoù danruz]] (''Infra-red'') hag ar [[korrwagenn|c'horrwagennoù]] (''Microwaves'').
+Kinnig ra ar patrom skoueriek damkanel e teufe an energiezh-se diwar disac’h an danvez warnañ e-unan evit stumañ un [[toull du]] dreisttolzennek, gant un tolz etre 10<sup>6</sup> (1 000 000, ur milion) ha 10<sup>8</sup> (100 000 000, kant milion) gwech hini an Heol.
-=== Ar galaksioù elliptek (E) ===
-Ar galaksioù-mañ zo dezhe furm un ellipsoid, hogozik ur sferenn a-wechoù. N'o deus tamm framm spiral ebet ha diskouez a reont bezañ hep materi etresteredel. Tolpañ a reont stered kozh dreist-holl. Hervez talvoud o [[elliptegezh]] e vezont anvet E1, E2, ..., E7. Ar reoù E7 eo ar reoù blatañ.
-=== Ar galaksioù ferennheñvel (SO) ===
-Anvet int evel-henn abalamour m'o deus ur furm tost da hini ur [[ferenn (optik)]]. Kar int d'ar reoù elliptek dre o doareennoù fizikel. Reoliek eo o furm gant un nukleüs bras. Gallout a rafent bezañ galaksioù spiral kozh kollet gante o brec'hioù, marteze diwar ur c'henstok gant ur c'halaksienn all.
-=== Ar galaksioù direoliek (I) ===
-Ar reoù-mañ n'eus stumm ebet dezhe, ne gaver tamm ahel [[simetriezh]] ebet enne : ur framm direoliek-tre o deus. N'int ket gwall niverus. Graet int gant stered tomm-tre ha skedus ha gant koumoulennoù bras a c'haz etresteredel ionizet.
-Ar galaksioù spiral eo ar re niverusañ (ouzhpenn 60%), goude se e teu ar galaksioù ferennheñvel
-(e-tro 20 %), ar galaksioù elliptek (13%) hag ar galaksioù direoliek.
-== Ar radiogalaksioù ==
-Ar radiogalaksioù a vez anvet evel-henn abalamour da greñvder ar skinadur radioelektrek skignet gante. Kalz muioc’h a energiezh a skignont eget ar galaksioù boutin. Anvet e vezont ivez galaksioù aktivel.
-Ul lodenn vat eus an energiezh skignet gant ur radiogalaksienn ne zeu ket eus elfennoù boas ur c’halaksienn, da lavaret eo ar stered, ar poultrennoù hag ar gaz etresteredel.
-An energiezh-mañ a zepant eus ar seurt '''radiogalaksienn''' : gallout ra bezañ embannet e lodennoù eus ar [[spektr tredanwarellek]] evel ar [[skin isruz|skinoù isruz]], ar [[mikrogwagenn]]où, ar [[skin UV|skinoù UV]], ar [[skin X|skinoù X]] hag ar [[skin γ|skinoù γ]].
-Kinnig ra ar model standart teorikel e teufe an energiezh-mañ diwar disac’h ar materi warnañ e-unan evit furmañ un [[toull du]] dreistmasus, gant un tolz etre 10<sup>6</sup> ha 10<sup>8</sup> gwech hini an Heol.
 == Gwelet ivez ==
-* [[kouazar]]
+* [[Kouazar]]
 * [[Toull du]]
 * [[Galaksienn Seyfert]]
+== Notennoù ==
+{{Daveoù}}
 [[Rummad:Galaksioù]]