Krater : diforc'h etre ar stummoù
Diverradenn ebet eus ar c'hemm |
|||
Linenn 7: | Linenn 7: | ||
== Kraterioù an Douar == |
== Kraterioù an Douar == |
||
[[Image:Article 1905.png|thumb|220px|right|Pennad eus 1905]] |
<!--[[Image:Article 1905.png|thumb|220px|right|Pennad eus 1905]]--> |
||
War-c'horre an [[Douar]] e vez diaes anavezout ar c'hraterioù peurliesañ. Betek ar bloavezhioù tri-ugent, deroù « oadvezh an egor », e vezent lakaet war gont ar [[Menez-tan|menezioù-tan]] peurliesañ. A-drugarez d'ar gwellaennoù degaset gant studioù an egor, diorroadur ar skeudennoù douarouriezh, dre loarel pe ar geofizik, o deus gellet an douarourien reizhañ tamm-ha-tamm ar meskajoù kozh hag ober dizoloadennoù nevez. |
War-c'horre an [[Douar]] e vez diaes anavezout ar c'hraterioù peurliesañ. Betek ar bloavezhioù tri-ugent, deroù « oadvezh an egor », e vezent lakaet war gont ar [[Menez-tan|menezioù-tan]] peurliesañ. A-drugarez d'ar gwellaennoù degaset gant studioù an egor, diorroadur ar skeudennoù douarouriezh, dre loarel pe ar geofizik, o deus gellet an douarourien reizhañ tamm-ha-tamm ar meskajoù kozh hag ober dizoloadennoù nevez. |
||
Linenn 19: | Linenn 19: | ||
Miret he deus al [[Loar]], e lec'h ma n'eus na dour (pe hogozik), nag aergelc'h, na buhez, ar roudoù lezet gant holl ar stokadennoù zo bet war he gorre abaoe ma oa sonnet he zektonik. Reiñ a ra ur soñj mat eus an niver a gorfoù zo stoket ouzh an Douar. |
Miret he deus al [[Loar]], e lec'h ma n'eus na dour (pe hogozik), nag aergelc'h, na buhez, ar roudoù lezet gant holl ar stokadennoù zo bet war he gorre abaoe ma oa sonnet he zektonik. Reiñ a ra ur soñj mat eus an niver a gorfoù zo stoket ouzh an Douar. |
||
Daoust d'ar c'hemmoù prim war-c'horre an Douar a zistruj dilerc'hioù ar stokadennoù ez eus bet anavezet war-dro 170 krater stokadenn<ref>Grieve, R.A.F.; Cintala, M.J.; Tagle, R. (2007). Planetary Impacts in ''Encyclopedia of the Solar System,'' eil embannadur, L-A. McFadden et al. Eds, p. 826.</ref> Mont a ra o zreuzskiz eus un nebeud degadoù metr betek 300 km, hag o oad a ya eus an amzer a-vremañ (da skouer [[Meteoritenn Sikhote-Alin|kraterioù Sikhote-Alin]] e [[Rusia]] a oa stummet e 1947) betek daou viliard a vloavezhioù, daoust ma n'eo ket koshoc'h ar pep brasañ anezhe evit 500 milion a vloavezhioù abalamour d'an argerzhioù meneget uheloc'h. Kavout a reer anezhe dreist-holl el lodennoù stabil eus kreiz ar c'hevandirioù<ref>Shoemaker, E.M.; Shoemaker, C.S. (1999). The Role of Collisions in ''The New Solar System,'' 4th ed., J.K. Beatty et al., Eds., p. 73.</ref>. Nebeut a graterioù a oa dizoloet dindan ar morioù abalamour ma'z eo diaes ergerzhout anezhe, hag ivez abalamour ma cheñch buan deun ar morioù, lonket e diabarzh an Douar da-heul argerzhioù [[tektonik ar plakennoù]]. |
|||
⚫ | Ar stokadennoù o deus lezet kraterioù bras (en tu all da gant kilometr treuzkiz) o deus pouezet moarvat war emdroadur ar spesadoù bev. Ar stokadenn he deus savet [[Krater Chicxulub]], da skouer, he deus bet ur roll bras er steuziadur spesadoù a-vloc'h c'hoarvezet e diwezh ar [[Kretase|C'hretase]], a lakaas ar pep brasañ eus an [[dinosaor]]ed da vont da get. |
||
Ar c'hraterioù a weler war gorreadoù kozh-kenañ evel war [[Merc'her (planedenn)|Merc'her]], al [[Loar]], ha highlands su [[Meurzh (planedenn)|Meurzh]], a ziskouez e oa ur prantad bombezadeg stank abred e diabarzh Koskoriad an Heol war-dro 3,9 miliarda vloavezhioù zo. Abaoe an amzer-se e oa kalz izeloc'h ar feur produadur kraterioù war-c'horre an Douar, met chom a ra bras memes tra. Etre unan ha teir stokadenn bras a-walc'h da sevel ur c'hrater 20 km treuzkiz zo war-c'horre an Douar war-dro ur wezh bep milion a vloavezhioù well-wazh.<ref>Carr, M.H. (2006) ''The surface of Mars;'' Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 23.</ref><ref>Grieve R.A.; Shoemaker, E.M. (1994). The Record of Past Impacts on Earth in ''Hazards due to Comets and Asteroids,'' T. Gehrels, Ed.; University of Arizona Press, Tucson, AZ, pp. 417-464.</ref> Diskouez a ra e tlefe bezañ kalz muioc'h kraterioù yaouank a-walc'h war-c'horre an Douar evit n'hon eus dizoloet betek-henn. Cheñch a ra feur ar c'hraterioù savet e kreiz Koskoriad an Heol da-heul stokadegoù er [[Gourizad Kuiper|gourizad asteroidennoù]] a grou strolladoù tammoù zo kaset a-dreuz kreiz Koskoriad an Heol<ref name="BottkeEtAl07">{{cite journal| last=Bottke|first= WF|coauthors= Vokrouhlický D Nesvorný D.|year=2007|title=An asteroid breakup 160 Myr ago as the probable source of the K/T impactor|journal=Nature| volume= 449|pages=48–53|doi=10.1038/nature06070| pmid=17805288| issue=7158|bibcode = 2007Natur.449...48B }}</ref>. Savet e oa an "[[tiegezh Baptistina|tiegezh asteroidennoù Baptistina]]" en ur stokadeg, 160 milion a vloavezhioù zo, ha war a greder he deus lakaet feur ar stokadennoù da greskiñ kalz. |
|||
⚫ | Ar stokadennoù o deus lezet kraterioù bras (en tu all da gant kilometr treuzkiz) o deus pouezet moarvat war emdroadur ar spesadoù bev. Ar stokadenn he deus savet [[Krater Chicxulub]], da skouer, he deus bet ur roll bras er steuziadur spesadoù a-vloc'h c'hoarvezet e diwezh ar [[Kretase|C'hretase]], a lakaas ar pep brasañ eus an [[dinosaor]]ed da vont da get. Marteze e oa ur maen-kurun eus an tiegezh asteroidennoù Baptistina a oa bet kaoz anezhi, 65 milion a vloavezhioù zo.<ref name="BottkeEtAl07"></ref> |
||
Lod eus ar gweleadoù metal zo liammet ouzh ar stokadennoù-se evel ar gweleadoù [[aour]] ha [[platin]] zo e [[Grand Sudbury|Sudbury]] e [[Kanada]]. |
Lod eus ar gweleadoù metal zo liammet ouzh ar stokadennoù-se evel ar gweleadoù [[aour]] ha [[platin]] zo e [[Grand Sudbury|Sudbury]] e [[Kanada]]. |
||
== Kraterioù Koskoriad an Heol == |
|||
<!-- |
<!-- |
||
Linenn 184: | Linenn 194: | ||
D'autres objets - non observés à ce jour - peuvent potentiellement percuter la Terre. Il s'agit d'objets interstellaires. Leur vitesse est supérieure à 72 <math>km.s^{-1}</math> (sinon ils orbiteraient autour du Soleil). De par leur origine, leur nature et densité sont inconnues. |
D'autres objets - non observés à ce jour - peuvent potentiellement percuter la Terre. Il s'agit d'objets interstellaires. Leur vitesse est supérieure à 72 <math>km.s^{-1}</math> (sinon ils orbiteraient autour du Soleil). De par leur origine, leur nature et densité sont inconnues. |
||
⚫ | |||
== |
== Notennoù == |
||
<references /> |
<references /> |
||
==Voir aussi== |
|||
{{Autres projets|wikt=astroblème|wiktionary titre=astroblème|commons=Category:Impact craters|commons titre=Cratères d'impact}} |
|||
=== Articles connexes === |
|||
⚫ | |||
=== Liammoù diavaez=== |
=== Liammoù diavaez=== |
||
{{commons|Category:Impact craters|krater}} |
|||
* [http://www.nirgal.net/crater.html Les cratères d'impact (Nirgal)] : pennad klok-kenañ diwar-benn ar stokadennoù dre vras ha re [[Meurzh (planedenn)|Meurzh]] peurgetket |
* [http://www.nirgal.net/crater.html Les cratères d'impact (Nirgal)] : pennad klok-kenañ diwar-benn ar stokadennoù dre vras ha re [[Meurzh (planedenn)|Meurzh]] peurgetket |
||
* [http://www.impact-structures.com/glossary.htm Kord Ernstson glossary] : Geriaoueg ar gerioù a denn d'ar stokadennoù |
* [http://www.impact-structures.com/glossary.htm Kord Ernstson glossary] : Geriaoueg ar gerioù a denn d'ar stokadennoù |
Stumm eus an 27 Gwe 2011 da 15:12
- Gant ar ger krater e tegouezher amañ. Evit sterioù all ar ger, gwelit krater (disheñvelout).
Ur c'hrater pe ur c'hrater stokadenn zo ur gleuzenn don pe donoc'h e stumm ur c'helc'h a zo bet stummet war-lerc'h stokadenn un draez a oa bras a-walc'h da chom hep bezañ distrujet penn-da-benn gant ar stokadenn. Implijout a reer ar ger-se e steredoniezh peurgetket d'ober anv eus disoc'h stokadur ar c'horfoù-oabl (un asteroidenn pe ur steredenn-lostek kouezhet war-c'horre ur blanedenn da skouer).
Dre vras e komzer eus astrokudenn d'ober anv eus holl zilerc'hioù ar stokadenn. N'eo ar c'hrater nemet ul lodenn eus an dilerc'hioù.
Kraterioù an Douar
War-c'horre an Douar e vez diaes anavezout ar c'hraterioù peurliesañ. Betek ar bloavezhioù tri-ugent, deroù « oadvezh an egor », e vezent lakaet war gont ar menezioù-tan peurliesañ. A-drugarez d'ar gwellaennoù degaset gant studioù an egor, diorroadur ar skeudennoù douarouriezh, dre loarel pe ar geofizik, o deus gellet an douarourien reizhañ tamm-ha-tamm ar meskajoù kozh hag ober dizoloadennoù nevez.
Koulskoude e teu ar c'hraterioù da vezañ labezet buan abalamour d'an endro a gaver war an Douar :
- Aergelc'h ar blanedenn a warez anezhi mat-tre, hag ar pep brasañ eus ar mein-kurun bihanoc'h evit 10 m treuzkiz ne dizhont ket gorre ar blanedenn. Ar re zo brasoc'h (betek 20 m) a darzh e-pad o nijadenn en aergelc'h ha re c'horrek eo o zammoù n'o deus ket energiezh a-walc'h ken da gleuzañ kraterioù bras.
- Krignet eo gorre an Douar gant an dour o redek ha gant an avelioù.
- Ar vuhez, un anadenn he deus war an Douar ur pouez hep he far e Koskoriad an Heol, a vuana kalz tizh ar gouelezennadur en dour. War-c'horre an Douar e laka gwiskadoù plantel da c'holeiñ ar c'hraterioù.
- Labourat a ra tektonik ar plakennoù c'hoazh. Ul lodenn vras eus gorre an Douar a vez nevesaet ingal a-vuzul ma'z a un all da get.
- 70 % eus gorre an Douar zo goloet gant dour a zigresk efed ar stokadennoù.
Miret he deus al Loar, e lec'h ma n'eus na dour (pe hogozik), nag aergelc'h, na buhez, ar roudoù lezet gant holl ar stokadennoù zo bet war he gorre abaoe ma oa sonnet he zektonik. Reiñ a ra ur soñj mat eus an niver a gorfoù zo stoket ouzh an Douar.
Daoust d'ar c'hemmoù prim war-c'horre an Douar a zistruj dilerc'hioù ar stokadennoù ez eus bet anavezet war-dro 170 krater stokadenn[1] Mont a ra o zreuzskiz eus un nebeud degadoù metr betek 300 km, hag o oad a ya eus an amzer a-vremañ (da skouer kraterioù Sikhote-Alin e Rusia a oa stummet e 1947) betek daou viliard a vloavezhioù, daoust ma n'eo ket koshoc'h ar pep brasañ anezhe evit 500 milion a vloavezhioù abalamour d'an argerzhioù meneget uheloc'h. Kavout a reer anezhe dreist-holl el lodennoù stabil eus kreiz ar c'hevandirioù[2]. Nebeut a graterioù a oa dizoloet dindan ar morioù abalamour ma'z eo diaes ergerzhout anezhe, hag ivez abalamour ma cheñch buan deun ar morioù, lonket e diabarzh an Douar da-heul argerzhioù tektonik ar plakennoù.
Ar c'hraterioù a weler war gorreadoù kozh-kenañ evel war Merc'her, al Loar, ha highlands su Meurzh, a ziskouez e oa ur prantad bombezadeg stank abred e diabarzh Koskoriad an Heol war-dro 3,9 miliarda vloavezhioù zo. Abaoe an amzer-se e oa kalz izeloc'h ar feur produadur kraterioù war-c'horre an Douar, met chom a ra bras memes tra. Etre unan ha teir stokadenn bras a-walc'h da sevel ur c'hrater 20 km treuzkiz zo war-c'horre an Douar war-dro ur wezh bep milion a vloavezhioù well-wazh.[3][4] Diskouez a ra e tlefe bezañ kalz muioc'h kraterioù yaouank a-walc'h war-c'horre an Douar evit n'hon eus dizoloet betek-henn. Cheñch a ra feur ar c'hraterioù savet e kreiz Koskoriad an Heol da-heul stokadegoù er gourizad asteroidennoù a grou strolladoù tammoù zo kaset a-dreuz kreiz Koskoriad an Heol[5]. Savet e oa an "tiegezh asteroidennoù Baptistina" en ur stokadeg, 160 milion a vloavezhioù zo, ha war a greder he deus lakaet feur ar stokadennoù da greskiñ kalz.
Ar stokadennoù o deus lezet kraterioù bras (en tu all da gant kilometr treuzkiz) o deus pouezet moarvat war emdroadur ar spesadoù bev. Ar stokadenn he deus savet Krater Chicxulub, da skouer, he deus bet ur roll bras er steuziadur spesadoù a-vloc'h c'hoarvezet e diwezh ar C'hretase, a lakaas ar pep brasañ eus an dinosaored da vont da get. Marteze e oa ur maen-kurun eus an tiegezh asteroidennoù Baptistina a oa bet kaoz anezhi, 65 milion a vloavezhioù zo.[5]
Lod eus ar gweleadoù metal zo liammet ouzh ar stokadennoù-se evel ar gweleadoù aour ha platin zo e Sudbury e Kanada.
Kraterioù Koskoriad an Heol
Notennoù
- ↑ Grieve, R.A.F.; Cintala, M.J.; Tagle, R. (2007). Planetary Impacts in Encyclopedia of the Solar System, eil embannadur, L-A. McFadden et al. Eds, p. 826.
- ↑ Shoemaker, E.M.; Shoemaker, C.S. (1999). The Role of Collisions in The New Solar System, 4th ed., J.K. Beatty et al., Eds., p. 73.
- ↑ Carr, M.H. (2006) The surface of Mars; Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 23.
- ↑ Grieve R.A.; Shoemaker, E.M. (1994). The Record of Past Impacts on Earth in Hazards due to Comets and Asteroids, T. Gehrels, Ed.; University of Arizona Press, Tucson, AZ, pp. 417-464.
- ↑ 5,0 ha5,1 Bottke, WF, Vokrouhlický D Nesvorný D. (2007). "An asteroid breakup 160 Myr ago as the probable source of the K/T impactor". Nature 449 (7158): 48–53. DOI:10.1038/nature06070
Liammoù diavaez
- Les cratères d'impact (Nirgal) : pennad klok-kenañ diwar-benn ar stokadennoù dre vras ha re Meurzh peurgetket
- Kord Ernstson glossary : Geriaoueg ar gerioù a denn d'ar stokadennoù
- Earth Impact Database : diaz titouroù diwar ar c'hraterioù war-c'horre an Douar
- Jarmo Moilanen's list of World's impact craters : un diaz titouroù all diwar ar c'hraterioù war-c'horre an Douar
- Google Earth & Impact craters Roll ar c'hraterioù war-c'horre an Douar e Google Earth
- Orin kraterioù ha morioù al Loar e cosmovisions.com