Galleg : diforc'h etre ar stummoù

Kemmañ al liammoù
Eus Wikipedia
Merdeiñ etreoberiat en istor
← Kemm kentKemm nevesoc'h →
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
GweletWikitestenn
EmausBot (kaozeal | degasadennoù)
112 558 kemm
D r2.6.4) (Robot ouzhpennet: av:Француз мацӀ
Diverradenn ebet eus ar c'hemm
Linenn 27: Linenn 27:
}}
}}


Ar '''galleg''' zo ur [[Yezhoù romanek|yezh romanek]] gant ur [[substrat]] [[galianeg|galianek]] hag ur [[superstrat]] [[frankeg|frankek]]. Cheñchet en deus diouzh e du, diwar youl tolpadoù tud ouiziek (evel tud ar ''[[Pléiade]]'') pe ensavadurioù (evel an ''[[Académie Française]]''). E kerentiad ar yezhoù gallek-ha-romanek emañ ar galleg. Pa veze kaozeet ur bochad yezhoù eus a bep seurt familhoù er [[Frañs]] (hag a vez graet « ''patois'' » anezhe gant dismegañs, pe c'hoazh « yezhoù rannvro » (''langues régionales''), hag a c'haller dispartiañ etre div familh vras, [[yezh oïl|yezhoù oïl]] en hanternoz, [[okitaneg|yezhoù ok]] er c'hreisteiz, hag a zo ul lodenn ag ar familh okitanek-ha-katalanek pe okitanek-ha-romanek), nend eo ar galleg, hag a oa yezh al Lez, nemet ur meskaj lennegel a lod anezhe, re oïl dreist-holl, hini [[Enez Frañs]] da gentañ penn.
Ar '''galleg''' zo ur [[Yezhoù romanek|yezh romanek]] gant ur [[substrat]] [[galianeg|galianek]] hag ur [[superstrat]] [[frankeg|frankek]]. Chañchet en deus diouzh e du, diwar youl tolpadoù tud ouiziek (vel tud ar ''[[Pléiade]]'') pe ensavadurioù (vel an ''[[Académie Française]]''). E kerentiad ar yezhoù gallek-ha-romanek ema ar galleg. Pa veze kaozeet kalz yezhoù eus a bep sort familhoù bar [[Frañs]] (hag a vez graet « ''patois'' » anehe gant dismegañs, pe c'hoazh « yezhoù rannvro » (''langues régionales''), hag a c'haller dispartiañ etre div familh vras, [[yezh oïl|yezhoù oïl]] ban hanternoz, [[okitaneg|yezhoù ok]] bar c'hreisteiz, hag a zo ul lodenn ag ar familh okitanek-ha-katalanek pe okitanek-ha-romanek), nend eo ar galleg, hag a oa yezh al Lez, nemed ur meskaj lennegel a lod anehe, re oïl dreist-tout, heñi [[Enez Frañs]] da gentañ penn.


== Istor ==
== Istoer ==


D’al liesañ e vez lavaret eo ar c'hentañ testenn skrivet e proto-c'halleg (pe ''romana lingua'' pe ''roman (yezh)|roman'') ''Serments de Strasbourg'' (Toueadelloù Strasbourg) e [[842]]. Mod arall e voe en taol kentañ ma oa bet kaoz hag ur yezh roman e [[813]], da-geñver sinod [[Teurgn]]. En destenn lennegel kentañ er yezh-se a zo bet skrivet tro-dro da [[880]]. Hennezh eo'' Séquence de sainte Eulalie'', met gallout a reer lavarout eo bet skrivet an destenn-se e [[pikardeg]] kentoc'h evit e galleg e gwirionez. Ret eo lavarout ne servij ket da galz a dra gober un diforc'h etre "langaj" ha "parlant-bro" : n'e c'haller ket spazhiñ an traoù en ur feson krenn ha fur. Er bloaz [[1539]] e laka lezenn [[Villers-Cotterêts]] ar galleg da yezh ar Gwir hag ar [[melestradurezh|velestradurezh]].
D’al liesañ e vez lâret eo ar c'hentañ testenn skrivet e proto-c'halleg (pe ''romana lingua'' pe ''roman (yezh)|roman'') ''Serments de Strasbourg'' (Toueadelloù Strasbourg) e [[842]]. Mod all e voe en taol kentañ ma oa bet kaoz hag ur yezh roman e [[813]], da-geñver sinod [[Teurgn]]. En destenn lennegel kentañ bar yezh-mañ zo bet skrivet tro-dro da [[880]]. Hemañ eo'' Séquence de sainte Eulalie'', med gallout a reer lâred eo bet skrivet an destenn-se e [[pikardeg]] kentoc'h evid e galleg e gwirionez. Red eo lâred ne servij ket da galz a dra gober un divors etre "langaj" ha "parlant-bro" : ne c'haller ket spazhiñ an traoù en ur feson krenn ha fur. Bar bloaz [[1539]] e laka lezenn [[Villers-Cotterêts]] ar galleg da yezh ar Gwir hag ar [[melestradurezh|velestradurezh]].


Evit an istor e c'haller gwelout pemp stad en emdroadur ar yezh, ha cheñchet he deus a-dammigoù hag ur stumm d'unan arall (er skouerioù da-heul hor bo dalc'het skritur ar voullerion. Cheñchet eo bet un tammig a-gaoz bout aesoc'h da lenn). Tuioù arall zo da zispartiñ mareoù disheñval emdroadur ar yezh, ha nend eo ar re-se nemet fesonioù da lavarout e pe amzer ez eus bet skrivet un destenn e-keñver stad ar yezh. Ar feson da renkañ stadoù ar yezh dindan n'eo ket diazezet war ar [[yezhadur]] hepken, met war ar skritur ivez :
Evid an istoer e c'haller gwelout pemp stad ban emdroadur ar yezh, ha chañchet 'neus a-dammigoù hag ur stumm d'unan all (er skouerioù da-heul hor bo dalc'het skritur ar voullerion. Chañchet eo bet un tammig 'vid boud aesoc'h da lenn). Tuioù all zo da zispartiñ mareoù disheñval emdroadur ar yezh, ha nend eo ar re-se nemed fesonioù da lâred e pe amzer zo bet skrivet un destenn e-keñver stad ar yezh. Ar feson da renkañ stadoù ar yezh dindan n'eo ket diazezet war ar [[yezhadur]] hepken, mes war ar skritur ivé :
* roman (yezh)|roman :
* roman (yezh)|roman :
** {{IXvet kantved}}, ''Toueadelloù Strasbourg'' (842) :
** {{IXvet kantved}}, ''Toueadelloù Strasbourg'' (842) :
Linenn 69: Linenn 69:
== Galleg a-vremañ ==
== Galleg a-vremañ ==


Hiziv eo ar galleg ar [[yezh ofisiel]] nemeti en e-leizh a vroioù, ha graet e vez gantañ e meur a hini arall. Lod ag ar broadoù hag a implij ar yezh-se zo en [[Aozadur Etrebroadel ar frañkofoniezh]] (Organisation internationale de la Francophonie). A-vepred emañ bet skrivet ar galleg get al lizherenneg latin. A-c'houde ar XVI{{vet}} kanted e vez implijet arouezennoù bihan hag a vo reolennoù dindane adal an XVIII{{vet}} kantved.
Hiriw eo ar galleg ar [[yezh ofisiel]] nemeti ban e-leizh a vroioù, ha graet e vez gantañ e meur a heñi all. Lod ag ar broadoù hag a implij ar yezh-mañ zo ban [[Aozadur Etrebroadel ar frañkofoniezh]] (Organisation internationale de la Francophonie). A-vepred ema bet skrivet ar galleg gant al lizherenneg latin. A-c'houde ar XVI{{vet}} kanted e vez implijet arouezennoù bihan hag a vo reolennoù dindane adal an XVIII{{vet}} kantved.


Ar galleg eo yezh ofisiel emglev ar [[Metr]], hag a laka unanennoù diazez er sistem etrebroadel|enanennoù muzuliañ ar [[fizik]]. Hennezh zo unan a ugent yezh ofisiel [[Unaniezh Europa]].
Ar galleg eo yezh ofisiel emglev ar [[Metr]], hag a lak unanennoù diazez er sistem etrebroadel|enanennoù muzuliañ ar [[fizik]]. Hemañ zo unan a ugent yezh ofisiel [[Unaniezh Europa]].




=== Implij ar galleg er bed ===
=== Implij ar galleg bar bed ===


[[Skeudenn:New-Map-Francophone World.PNG|thumb|right|450px|'''Ar galleg er bed'''
[[Skeudenn:New-Map-Francophone World.PNG|thumb|right|450px|'''Ar galleg er bed'''
Linenn 207: Linenn 207:
|}
|}


Ouzhpenn evit kement-se ez eus paot-mat a c'hallegerion c'hoazh en [[Egipt]], en [[India]] (Pondichery), en [[Italia]] ([[Traoñienn Aosta]]), e [[Laos]], e [[Maouritania]], er [[Rouantelezh-Unanet]] (Inizi Angl-ha-Normand), [[Stadoù-Unanet Amerika]] dreist-holl e ([[Louisiana]] ha [[Bro-Saoz Nevez]]) hag e [[Viêt Nam]].
Ouzhpenn evid kement-se zo paot-mad a c'hallegerion c'hoazh en [[Egipt]], en [[India]] (Pondichery), en [[Italia]] ([[Traoñienn Aosta]]), e [[Laos]], e [[Maouritania]], bar [[Rouantelezh-Unanet]] (Inizi Angl-ha-Normand), [[Stadoù-Unanet Amerika]] dreist-tout e ([[Louisiana]] ha [[Bro-Saoz Nevez]]) hag e [[Viêt Nam]].


Ar ''[[Frankofoniezh]]'' a zo un aozadur etrebroadel a vroioù hag a c'houarnamantoù e men e vez kaozeet galleg.
Ar ''[[Frankofoniezh]]'' zo un aozadur etrebroadel a vroioù hag a c'houarnamantoù e men e vez kaozeet galleg.


E-keñver an istor emañ bet ar galleg yezh ar pennoù-bras hag ar [[kenwerzh|genwerzhourien]] e Bro-Saoz e-pad tro-dro 300 vloaz, adal gounit an Normanted betek [[1362]], m'en deus ar [[saozneg]] kemeret lec'h ar galleg evit mat.
E-keñver an istor emañ bet ar galleg yezh ar pennoù-bras hag ar [[kenwerzh|genwerzhourien]] e Bro-Saoz e-pad tro-dro 300 vloaz, adal gounit an Normanted betek [[1362]], m'en deus ar [[saozneg]] kemeret lec'h ar galleg evit mat.


=== Broioù ma emañ ar galleg ar yezh ofisiel nemeti ===
=== Broioù ma ema ar galleg ar yezh ofisiel nemeti ===
* [[Frañs]]
* [[Frañs]]
* [[Benin]]
* [[Benin]]
Linenn 229: Linenn 229:
* [[Togo]]
* [[Togo]]


=== Broioù ma emañ ar galleg unan ag ar yezhoù ofisiel ===
=== Broioù ma ema ar galleg unan ag ar yezhoù ofisiel ===
* [[Belgia]] ([[Wallonia]], [[Brusel]])
* [[Belgia]] ([[Wallonia]], [[Brusel]])
* [[Burundi]]
* [[Burundi]]
Linenn 247: Linenn 247:
* [[Vanuatu]]
* [[Vanuatu]]


(1) Er Stadoù-Unanet n'eus ket a yezh ofisiel met ar galleg e zo anavezet a-renk get ar saozneg du-se a-c'houde [[1968]], ma voe savet ar COFIDIL.
(1) Bar Stadoù-Unanet n'eus ket a yezh ofisiel med ar galleg e zo anavezet a-renk gant ar saozneg du-hont a-c'houde [[1968]], ma voe savet ar COFIDIL.


=== Broioù ma vez implijet ar galleg alies ===
=== Broioù ma vez implijet ar galleg alies ===
Linenn 258: Linenn 258:


== Gerioù ==
== Gerioù ==
* Ul levr '''gallek''' a zo ul levr skrivet e galleg.
* Ul levr '''gallek''' zo ul levr skrivet e galleg.
* '''Gallekaat''' a zo lakaat gallekoc'h, pe lakaat e galleg.
* '''Gallekaat''' zo lakaat gallekoc'h, pe lakaat e galleg.
* ''Gallegañ'', da lavarout eo komz galleg, a ra ar c'hallegerien.
* ''Gallegañ'', da lâred eo komz galleg, a ra ar c'hallegerien.


=== Liammoù talvoudus ===
=== Liammoù talvoudus ===

Stumm eus an 5 Gwe 2011 da 11:34

Galleg
(Français)
Etrebroadel
Perzhioù
Komzet e : Frañs
Belgia
Suis
Kanada
Rannved : Europa
Komzet gant : 72 milion
Renkadur : 13
Familh-yezh : Indez-europek
Statud ofisiel
Yezh ofisiel e : Frañs, Belgia, Suis, Kanada hag 21 vro arall
Akademiezh : Académie française, Délégation générale à la langue française et aux langues de France, Service de la langue française (Belgia), Office québécois de la langue française, Conseils supérieurs de la langue française de France, de Belgique et du Québec
Kodoù ar yezh
ISO 639-1 fr
ISO 639-2 fra
ISO 639-3
Kod SIL FRA
Sellit ivez ouzh ar pennad Yezh.

Ar galleg zo ur yezh romanek gant ur substrat galianek hag ur superstrat frankek. Chañchet en deus diouzh e du, diwar youl tolpadoù tud ouiziek (vel tud ar Pléiade) pe ensavadurioù (vel an Académie Française). E kerentiad ar yezhoù gallek-ha-romanek ema ar galleg. Pa veze kaozeet kalz yezhoù eus a bep sort familhoù bar Frañs (hag a vez graet « patois » anehe gant dismegañs, pe c'hoazh « yezhoù rannvro » (langues régionales), hag a c'haller dispartiañ etre div familh vras, yezhoù oïl ban hanternoz, yezhoù ok bar c'hreisteiz, hag a zo ul lodenn ag ar familh okitanek-ha-katalanek pe okitanek-ha-romanek), nend eo ar galleg, hag a oa yezh al Lez, nemed ur meskaj lennegel a lod anehe, re oïl dreist-tout, heñi Enez Frañs da gentañ penn.

Istoer

D’al liesañ e vez lâret eo ar c'hentañ testenn skrivet e proto-c'halleg (pe romana lingua pe roman (yezh)|roman) Serments de Strasbourg (Toueadelloù Strasbourg) e 842. Mod all e voe en taol kentañ ma oa bet kaoz hag ur yezh roman e 813, da-geñver sinod Teurgn. En destenn lennegel kentañ bar yezh-mañ zo bet skrivet tro-dro da 880. Hemañ eo Séquence de sainte Eulalie, med gallout a reer lâred eo bet skrivet an destenn-se e pikardeg kentoc'h evid e galleg e gwirionez. Red eo lâred ne servij ket da galz a dra gober un divors etre "langaj" ha "parlant-bro" : ne c'haller ket spazhiñ an traoù en ur feson krenn ha fur. Bar bloaz 1539 e laka lezenn Villers-Cotterêts ar galleg da yezh ar Gwir hag ar velestradurezh.

Evid an istoer e c'haller gwelout pemp stad ban emdroadur ar yezh, ha chañchet 'neus a-dammigoù hag ur stumm d'unan all (er skouerioù da-heul hor bo dalc'het skritur ar voullerion. Chañchet eo bet un tammig 'vid boud aesoc'h da lenn). Tuioù all zo da zispartiñ mareoù disheñval emdroadur ar yezh, ha nend eo ar re-se nemed fesonioù da lâred e pe amzer zo bet skrivet un destenn e-keñver stad ar yezh. Ar feson da renkañ stadoù ar yezh dindan n'eo ket diazezet war ar yezhadur hepken, mes war ar skritur ivé :

  • roman (yezh)|roman :
Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in quant deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit,
Domine Deu devemps lauder / Et a sos sancz honor porter. / In su’amor cantomps dels sanz / Quœ por lui augrent granz aanz,
Seignurs baruns, a Carlemagnes irez ; / Il est al siege a Cordres la citet. / Branches d’olives en voz mains porterez, / Ço senefiet pais e humilitet,
Li mengiers est tous pres, que li quieu l’ont hasté, /Puis sont li siege fait et li tapit geté. / Li chevalier s’assieent qant il orent lavé / Et on lor a le vin en hanas aporté,
    • XII -XIIIvet kantved, Jehan Bodel, Brunain la vache au prestre (fabliau ; etre 1165 ha 1210) :
Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule,
  • galleg kren (XIVvet kantved-XVvet/{{XVIvet kantved) :
    • XIVvet kantved, les Enseignemenz (levr sekredoù kegin, etre 1304 ha 1314) :
Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre,
Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure,
  • galleg klasel (XVI-XVIIvet/{{XVIIIvet kantved) ;
    • XVIvet kantved Louïze Labé, Sonnets (etre 1545 ha 1555) :
Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye,
Il était une fois un Roi, / Le plus grand qui fût sur la Terre, / Aimable en Paix, terrible en Guerre, / Seul enfin comparable à soi : / Ses voisins le craignaient, ses États étaient calmes.
  • galleg modern (adal an XVIIIvet kantved).

Lennegezh

E-mesk ar c'hentañ oberennoù pouezus :

  • La Chanson de Roland (Roland, Charlemagne, Olivier, Ganelon)
  • Le roman de Renart (Goupil, Ysengrin)
  • Romantoù Chrétien de Troyes
  • Gargantua get François Rabelais
  • Défense et illustration de la langue française

Galleg a-vremañ

Hiriw eo ar galleg ar yezh ofisiel nemeti ban e-leizh a vroioù, ha graet e vez gantañ e meur a heñi all. Lod ag ar broadoù hag a implij ar yezh-mañ zo ban Aozadur Etrebroadel ar frañkofoniezh (Organisation internationale de la Francophonie). A-vepred ema bet skrivet ar galleg gant al lizherenneg latin. A-c'houde ar XVIvet kanted e vez implijet arouezennoù bihan hag a vo reolennoù dindane adal an XVIIIvet kantved.

Ar galleg eo yezh ofisiel emglev ar Metr, hag a lak unanennoù diazez er sistem etrebroadel|enanennoù muzuliañ ar fizik. Hemañ zo unan a ugent yezh ofisiel Unaniezh Europa.


Implij ar galleg bar bed

Ar galleg er bed Talvoudegezh
Glas teñval: yezh vamm ;
Glas: yezh ar velestradurezh ;
Glas sklaer: yezh sevenadur ;
gwer: minorelezhioù galleger.

Ar galleg eo yezh ofisiel ar broioù-mañ :

bro kaozeerion (yezh-vamm) poblañs stank. pob. gorread
(dre vras) (Studi Gourhelen 2003) (/km²) (km²)
Frañs (douar-bras) 60 000 000 60 180 600 105 547 030
Republik demokratel Kongo 55 225 478 24 2 345 410
Kanada 6 700 000 32 207 000 3 9 976 140
(Kebek) 5 700 000
Madagaskar 16979 900 - 587 040
Aod an Olifant 16 962 500 - 322 460
Kameroun 15 746 200 - 422 277
Burkina Faso 13 228 500 - 274 200
Mali 11 626 300 - 1 240 000
Senegal 10 580 400 - 196 190
Belgia 4 000 000 10 290 000 - 30 510
Rwanda 7 810 100 - 26 338
Haiti 7 527 800 - 27 750
Suis 1 484 411 7 318 638 - 41 290
Burundi 6 096 156 - 27 830
Togo 5 429 300 - 56 785
Republik Kreizafrikan 3 683 600 - 622 984
Kongo 2 954 300 - 342 000
Gabon 1 321 500 - 267 667
Komorez 632 948 - 2 170
Djibouti 457 130 - 23 000
Luksembourg 454 157 - 2 586
Gwadeloup 442 200 - 1 780
Martinik 390 200 - 1 100
Vanuatu 200 000 - 12 200
Sechelez 80 469 - 455

Ha bout n'eo ket ofisiel eo ar galleg an eilvet yezh er broioù-mañ:

bro poblañs stank. pob. gorread
(Studi Gourhelen 2003 ) (/km²) (km²)
Aljeria 32 810 500 - 2 381 440
Tunizia 9 924 800 - 163 610
Maouritania 1 210 500 - 2 040
Maroko 31 689 600 - 446 550

Ouzhpenn evid kement-se zo paot-mad a c'hallegerion c'hoazh en Egipt, en India (Pondichery), en Italia (Traoñienn Aosta), e Laos, e Maouritania, bar Rouantelezh-Unanet (Inizi Angl-ha-Normand), Stadoù-Unanet Amerika dreist-tout e (Louisiana ha Bro-Saoz Nevez) hag e Viêt Nam.

Ar Frankofoniezh zo un aozadur etrebroadel a vroioù hag a c'houarnamantoù e men e vez kaozeet galleg.

E-keñver an istor emañ bet ar galleg yezh ar pennoù-bras hag ar genwerzhourien e Bro-Saoz e-pad tro-dro 300 vloaz, adal gounit an Normanted betek 1362, m'en deus ar saozneg kemeret lec'h ar galleg evit mat.

Broioù ma ema ar galleg ar yezh ofisiel nemeti

Broioù ma ema ar galleg unan ag ar yezhoù ofisiel

(1) Bar Stadoù-Unanet n'eus ket a yezh ofisiel med ar galleg e zo anavezet a-renk gant ar saozneg du-hont a-c'houde 1968, ma voe savet ar COFIDIL.

Broioù ma vez implijet ar galleg alies

Gerioù

  • Ul levr gallek zo ul levr skrivet e galleg.
  • Gallekaat zo lakaat gallekoc'h, pe lakaat e galleg.
  • Gallegañ, da lâred eo komz galleg, a ra ar c'hallegerien.

Liammoù talvoudus

Patrom:Liamm PuB

Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/w/index.php?title=Galleg&oldid=1047116 »