Mont d’an endalc’had

Aljebr

Eus Wikipedia
aljebr
area of mathematics, mathematical theory
Iskevrennad eusarea of mathematics Kemmañ
Rann eusmatematik Kemmañ
Anvet diwarLevr berr ar jedoniezh dre an destrizh hag ar c'heñveriañ Kemmañ
Istoristor an aljebr Kemmañ
Pleustret gantalgebraist Kemmañ
Classification of Instructional Programs code27.0102 Kemmañ
Tikedenn Stack Exchangehttps://math.stackexchange.com/tags/algebra, https://matheducators.stackexchange.com/tags/algebra Kemmañ
Kentel latin levr Diofantus (IIIde k.),
bet embannet e 1621

An aljebr eo ar skourr eus ar jedoniezh a bled gant hollekaat an oberiadurioù war an niveroù a-benn diskoulmañ ataladoù[1].

Ent-klasel ez eo an aljebr un hollekadur eus an niveroniezh, hag un astenn dezhi, pa seller outañ evel damkaniezh an oberiadurioù war an niveroù real (muiel, leiel) pe gemplezh, damkaniezh an diskoulmañ kevatalennoù dre erlerc'hiañ lizherennoù ouzh an talvoudoù niverel, ha damkaniezh an erlerc'hiañ formulennoù hollek ouzh ar jediñ oberadurioù dibarek.

Abaoe deroù an XXvet kantved e c'haller termeniñ an aljebr en un doare arall : ur rann eus ar jedoniezh eo he fal studiañ, diwar aksiomennoù, lezennoù an aozañ un teskad hag an darempredoù etre meur a deskad a dermen ur framm.

A-feur ma 'z ae al labourioù war-raok ez eus bet termenet skourroù nevez d'an aljebr : unan anezho eo aljebr Boole, a c'hanas ar stlenneg ha neuze an urzhiataerioù.

Pleustrek e oa an aljebr e deroù e istor, pa dalveze da jediñ gorreadoù ha sammadoù moneiz da skouer ; difetisoc'h-difetisañ eo deuet da vout, hogen daoust d'an darn vuiañ eus an dud bout dic'houest da gompren an aljebr a-vremañ e reont bemdez gant binvioù a zo bet krouet a-drugarez d'an diskiblezh-se, eus ar c'heflusker dre enleskiñ betek ar pellgomzerioù hezoug a anver smartphones – "pellgomzerioù speredek" – er bed a-bezh, na vefent ket kel lemm-se hep an aljebrourion.

Eus an arabeg الجَبْر al-jebr "diren (un torr)" ha "destrizh" e teu ar ger[2], a zo deuet da vout etrebroadel pe dost – kement hag "erlerc'hiañ ouzh un niver" e talv ar ger sinaek 代数 dài shù evit "aljebr", da skouer. E deroù an XVIIIvet kantved ez eo testeniekaet ar stumm brezhonek,diwar ar galleg algèbre, bet kemeret diwar al latin algebra e dibenn ar XIVvet kantved[3],[4].

Papiruz Rhind

Hir eo istor an aljebr, pa gaver roudoù anezhañ e sevenadur Sumer adalek 2300 K.J-K[5].

En Henamzer dija e oa un doare damkaniezh ar c'hevatalennoù, hep na vefe eus ar ger, a veze diskoulmet dre hentennoù mentoniel, da lavaret eo nann-jedoniel. E Babilon hag en Henegipt e ouied diskoulmañ kudennoù pleustrek a c'haller treiñ e kevatalennoù kentañ pe eil derez. Papiruz Rhind zo ur skrid jedoniezh bet savet e marevezh ar faraon Apopi war-dro ar bloavezh 1650 K.J-K[6],[7].

En India an eil kantved K.J-K. e voe embannet ul levr jedoniezh gant Jained, Sthānāṅgasūtra[8], ma 'z eus kevatalennoù eeun, reoù eil derez ha reoù trede derez[9].

E Sina an dierniezh Zhou (1122-256 K.J-K.) emañ gwrizioù ur skrid anvet 九章算術 jiǔ zhāng suàn shù "Nav fennad diwar-benn arz ar jediñ" a voe kendastumet gant rummadoù gouezeion betek deroù amzervezh an dierniezh Han (206 K.J-K.-220) ; en eizhvet pennad ez eus un doare da ziskoulmañ kevatalennoù linennek[10].

En IIIe kantved ez ijinas ar jedoniour gresian Diofantos Aleksandria (~200-~284) un doare nevez da ziskoulmañ kevatalennoù polinomel meur a zianavenn enno, a anver "Kevatalennoù Diofantos" hiziv c'hoazh[11] ; "tad an aljebr" a vez graet anezhañ alies.

Ur bajenn eus levr Al-Khwārizmī

En VIIIvet kantved e voe staliet ar c'hevatalennoù da vat gant ar jedoniour persian Abū ʿAbdallāh Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī (~781-~847) en e levr 'الكتاب المختصر في حساب الجبر والمقابلة Kitāb al-mukhtaṣar fī ḥisāb al-jabr wa-l-muqābala "levr ar jedoniezh dre an destrizh hag ar c'heñveriañ", deuet er gouloù etre ar bloavezhioù 813 ha 833, ma studi an diskoulmañ kevatalennoù kentañ hag eil derez[12].
A-drugarez da Al-Khwārizmī e voe skignet arver ar mann indian er jedoniezh, a voe degaset en Europa ar Grennamzer gant ar pab Jelvestr II, ar pezh a gasas implij an abakennoù da get tamm-ha-tamm hag a glotaas an aljebr dre arver an algoritmoù – deveret diouzh al-Khwārizmī eo ar gerioù latin algorismus, saoznek algorithm ha gallek algorithm e gwirionez, adalek 1200-1250 e saozneg[13] hag adalek 1554 e galleg.[4]

En XIvet kantved e kavas ar Persian Omar C'hayyam (1048-1131) un doare da ziskoulmañ ar c'hevatalennnoù trede derez[14]. War-lerc'h labourioù ar Bersaned c'hoazh, ar jedoniour italian Leonardo Pisano Fibonacci (~1170-~1250) a zegasas ar sifroù arabek, an niveradur dekvedennel hag an notadur aljebrel en Europa.

Kentañ ar ver an arouzennoù + ha -
Displegadenn arver an arouezenn =
Ar c'hentañ kevatalenn biskoazh,
skrivet gant R. Recorde
14x + 15 = 71
(x = 4 eo an diskoulm)

E 1489 ez eo testeniekaet an arouezennoù + ha el levr Behende und hüpsche Rechenung auff allen Kauffmanschafft "Aritmetik prim ha brav evit ar genwerzhourion" gant an Alaman Johannes Widmann (~1460-~1500).

E 1524 e voe embannet ar pleustrad Coß[15] gant an Alaman Adam Ries (pe Riese, 1492-1559), ma arveras an arouezenn , un distummadur eus pennlizherenn radix, evit aroueziañ gwrizienn garrez un niver[16].

E 1557 e voe degaset an aljebr hag an arouezenn + er Rouantelezh-Unanet gant ar C'hembread Robert Recorde (~1512-1558), a voe an den kentañ oc'h ober gant an arouezenn = en e skrid The Whetstone of Witte "Higolenn ar spered" evit treuzskrivañ ur gevatalenn.
El levr anvet Artis Analyticae Praxis ad Aequationes Algebraicas Resolvendas "Embreg arz an dielfennañ dre gevatalennoù aljebrel diskoulmet" gant ar jedoniour saoz Thomad Harriot (~1560-1621) eo e teuas war wel an arouezennoù < ("bihanoc'h eget") ha > ("brasoc'h eget")[17]. Den ne oar ha gant T. Harriot e oant bet ijinet, pe lakaet el levr gant an embanner evit splanaat ar skrid.

Adalek ar pleustrad Isagoge in artem analyticum "An nor ag an arz da zielfennañ" bet embannet e Tours e 1591 gant ar Gall François Viète (1540-1603), a ijinas erlerc'hiañ niveroù ouzh lizherennoù, e voe damkaniezh ar c'hevatalennoù ur skourr eus ar jedoniezh[18].
En embannadurioù goude ez ouzhpennas ur stagadenn anvet Logistice speciosa "Arzoù heneuz ar poellata" ma tisplegas an oberadurioù diazez hag an doare da sevel binomoù d'ar c'hwec'hvet galloudad, hag un eil stagadenn anvet Zetetica "Skiant ar poelladennoù" ma teskrivas an doare da ziskoulmañ kevatalennoù.

Nebeud goude, e 1631, e voe degaset x evit aroueziañ al lieskementiñ gant ar Saoz William Oughtred (1574-1660) e Clavis Mathematicae "Alc'hwez ar jedoniezh", kevret gant an arouezenn ± hag al lizherenn π evit aroueziañ ar feur etre tro-gelc'h ha treuzkiz ur c'helc'h. E 1659 e voe implijet * el lieskementadenn a * b gant ar jedoniour Suis Johann Heinrich Rahn (1622-1676) en e levr Teutsche Algebra "Aljebr alaman"[19] ; gant an obelus ÷ e rae evit ar rannañ, koulz ha gant an arouezenn evit "neuze".

Gant ar jedoniour gall René Descartes (1596-1650) e voe divizet ober gant galloutaerioù e-lec'h ar berradurioù A quadr pe A cub a veze arveret gant François Viète evit notañ 52 = 25 pe 53 = 125, da skouer[20].
Tamm-ha-tamm e voe arveret niveroù derc'hel evel √–1 evit dont a-benn da jediñ gwriziennoù nann-real ar c'hevatalennoù.

En XVIIIvet kantved e voe kaset an aljebr war-raok, gant ar Saoz Isaac Newton (1643-1727) hag an Alaman Gottfried Leibniz (1646-1716) pergen, war tachenn ar c'hevreizhennoù hag ar jediñ borc'hedel.

En XIXvet kantved e voe ganet an aljebr arnevez a-drugarez d'ur Gall arall, Évariste Galois (1811-1832), a ijinas diskoulmañ kevatalennoù dre wriziennoù n-vet.
Évariste Galois ivez e voe ar jedoniour a zegasas keal ar strolloù en aljebr, da lavaret eo strolladoù niveroù a zo bodet hervez ul lezenn diabarzh, un elfenn neptu hag un elfenn simetrek, da skouer : stroll an niveroù anterin relativel ℤ (..., −5, −4, −3, −2, −1, 0, +1, +2, +3, +4, +5 ...).
A-drugarez da zegasadennoù Évariste Galois e voe aesaet a-galz an diskoulmañ kevatalennoù eil, trede ha pevare derez, hogen dic'hallus e chomas diskoulmañ ar re bempvet derez ; ar galloudadoù rannel a voe ijinet neuze.

Adal neuze voe graet jedadennoù war traezoù n'int ket niveroù dre ret : e 1843 e voe kavet ar pernionoù (i2 = j2 = k2 = ijk = –1) gant an Iwerzhonad William Rowan Hamilton (1805-1865) ; ar Saoz Georges Boole (1815-1864) a ijinas e aljebr e 1847, a zo un diazez d'ar jedoniezh elektronek ; ar Saozon Arthur Cayley (1821-1895) ha James Joseph Sylvester (1814-1897), harpet gant W.R. Hamilton, a studias ar matrisoù er bloavezhioù 1850 ha deveret diouzh o labour e vo goulevioù ar stlenneg ; an Alaman Ernst Kummer (1810-1893) a ziazezas damkaniezh aljebrel an niveroù.

E deroù an XXvet kantved e voe lakaet ar boelloniezh hag an aksiomennoù da zodennoù pennañ an aljebr gant ar Gall Henri Poincaré (1854-1912) hag an Alaman David Hilbert (1862-1943).
Diorroet ha klokaet e voe damkaniezh ar strolloù war-dro ar bloavezh 1910 ha hentennoù jediñ a zigoras an hent da c'houleverezh an urzhiaterioù.
Difetisoc'h-difetisañ e teuas an aljebr a-c'houde labourioù an Aostrian Emil Artin (1898-1962) war korf an niveroù aljebrel.
Er bloavezh 1942 ez embannas ar strollad jedoniourion c'hall Nicolas Bourbaki e studiadennoù kentañ a-zivout an aljebr e korf e levr Élements de mathématique, a vez hizivaet c'hoazh a vare da vare[21].

Diazezoù an aljebr

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Diskoulm ar gevatalenn
ax2 + bx + c = 0

Kalz tud ne ouzont netra eus ar jedoniezh en tu arall d'an aritmetik : an niveroù anterin 0, 1, 2, 3, 4, 5, ... hag an oberiadurioù +, –, x, ÷ a vez implijet bemdez.
En aljebr e reer gant lizherennoù evit aroueziañ an niveroù a c'hall kemmañ : argemmennoù eo al lizherennoù a, b, ..., n, ..., x, y, z pa c'hallont aroueziañ forzh pe niver ; x, y, z a implijer peurliesañ evit an niveroù dianav, an dianavennoù.

Ur skouer eeun evit displegañ pegen aesoc'h e vez jediñ dre an aljebr eget dre an aritmetik : petra eo sammad an holl niveroù adalek betek  ?

  • Dre an arithmetik :
  • Dre an aljebr : goulennet ez eus jediñ sammad an holl niveroù adalek betek  ; aes eo ! eo an disoc'h, neuze ez eo an hanter eus , da lavarout eo .

Splet bras an aljebr zo diskouezet amañ : talvezout a ra an doare evit forzh pe niver  : mard eo , an disoc'h zo — kaskit jediñ dre an aritmetik 'ta !

Niveroù leiel ha niveroù muiel

Pa vez roet ur vent a c'haller meizañ dre zaou ster ne c'hall ket an niveroù aritmetek termeniñ ar ster a zere ; da skouer :

  1. 50 , rak disheñvel diouzh dleout 50 € eo gounit 50 € ;
  2. 50 km, rak disheñvel diouzh bout 50 km a-raok Pariz pa 'z eer a Vrest da Bariz eo bout 50 km goude Pariz pa 'z eer a Bariz da Straßburg.

Evit diskoulmañ ar gudenn-se o deus an aljebrourien divizet ijinañ ul linenn eeun, didermen a bep tu d'an niver 0 o deus lakaet en he c'hreiz. Un tuadur o deus roet d'al linenn-se : peogwir e skrivomp-ni a gleiz da zehou e vo tuet al linenn a gleiz da zehou amañ ivez. Ur sturiadell a reer en aljebr eus hevelep eeunenn duet. Penaos e vo skrivet ar mentoù "50 €" ha "50 km" war an eeunenn-se neuze ?

  1. Dereziet en euroioù e vo al linenn ; 50 derez a-gleiz da 0 e vo lakaet an niver 50 evit aroueziañ "dleout 50 €", ha 50 derez a-zehou da 0 e vo lakaet an niver 50 ivez evit aroueziañ "gounit 50 €". Kement hag "euro ebet" e talvez 0 en degouezh-mañ.
  2. Dereziet e kilometroù e vo al linenn ; 50 derez a-gleiz da 0 e vo lakaet an niver 50 evit aroueziañ "bout 50 km a-raok Pariz pa 'z eer a Vrest da Bariz", ha 50 derez a-zehou da 0 e vo lakaet an niver 50 ivez evit aroueziañ "bout 50 km goude Pariz pa 'z eer a Bariz da Straßburg". Kement ha "Pariz" e talvez 0 en degouezh-se.

Da niveroù aljebrel eo troet ar pevar niver 50 goude bout bet lakaet war al linenn duet. Leiel eo an holl niveroù a zo a-gleiz da 0 ha muiel eo an holl re a zo a-zehou dezhañ ; na leiel na muiel eo 0. Dre an arouez "" ("nemet") e verker an niveroù leiel, a zo bihanoc'h eget 0, dre an arouez "+" ("mui") e verker an niveroù muiel, a zo brasoc'h eget 0 : –50 < 0 < +50 neuze.

  1. A gleiz da zehou e vo –50 (dleout 50 €), 0, +50 (gounid 50 €).
  2. A gleiz da zehou ivez e vo -50 (50 km a chom kent erruout e Pariz), 0, +50 (50 km zo bet dibunet adalek Pariz).

Evel-se neuze ez eo sklaeroc'h pep keloù, resisoc'h ar mentoù, hag e c'haller ober jedadennoù difazi war an niveroù-se pa ouzer o zalvoudegezh relativel e-keñver an niver 0 :

  1. pa 'z eus 50 € war ur gont-bank e sav ar sammad da 100 € mar gounezer 50 € (daougementet eo ar peadra) ; mard eus un toull a 50 € er gont ha mar dleer 50 € ouzhpenn ez eo daougementet an toull ;
  2. mard eer a Vrest da Straßburg (591 km a Vrest da Bariz, 488 km a Bariz da Straßburg, 1 079 km en holl), -50 a dalvez ez eus bet dibunet 541 km hag e chom 538 km, hanter hent neuze, pa dalvez +50 ez eus bet dibunet 641 km (kant ouzhpenn) hag e chom 438 km (kant nebeutoc'h) da zibunañ.
Talvoud dizave

An niver aritmetek 50 a skriver "|50|" evit merkañ talvoud dizave an niveroù relativel –50 ha +50.
En aritmetik e vez kevatal daou niver pa vezont skrivet heñvel : 50 = 50 ; en aljebr avat e vezont kevatal p'o devez an hevelep talvoud dizave hag an hevelep tuadur, leiel pe vuiel : –50 = –50, +50 = +50, met disheñvel diouzh -50 eo +50 daoust dezho kaout an hevelep talvoud dizave |50| rak daou gementad disheñvel a aroueziont, hag un diforc'h a 100 zo etre an daou niver.
Pa sammer daou niver relativel e ranker teurel pled d'o zalvoudoù dizave ha d'o arouezennoù :

  • p'o deus an daou niver an hevelep arouezenn ez eo o sammad an niver eo e dalvoud dizave ar sammad eus an talvoudoù dizave, gant an arouezenn a zo boutin : (+50) + (+100) = (+150) ;
  • p'o deus an daou niver arouezennoù disheñvel ez eo o sammad an niver eo e dalvoud dizave an diforc'h etre an talvoudoù dizave, gant arouezenn ar brasañ talvoud dizave : (+50) + (–100) = (-50).
Niveroù ha lizherennoù

A-drugarez da François Viète a c'haller erlerc'hiañ an niveroù ouzh lizherennoù. Spletus e meur a geñver eo ar bennaenn-se, pa dalvez da

  • dermeniñ lezennoù an niveroniezh en un doare hollek, ha dre-se digeriñ an hent da studi reizhiadek an niveroù ;
pa skriver lezenn an eilpennadusted dindan ar stumm a + b = b + a e talvez evit an holl niveroù aroueziet gant a pe b, ha leiel pe vuiel e vefent ;
  • ober dave da niveroù dianav dre sevel kevatalennoù ha studiañ an doareoù d'o diskoulmañ ; al lizherennoù x, y, z a dalvez da aroueziañ an dianavennoù ;
pe niver a ro 47 pa vez lieskementet dre 3 hag ouzhpennet 8 outañ ? Aes eo skrivañ : 3x + 8 = 47 ha kavout an diskoulm : x = (47 – 8) ÷ 3 = 13 ;
  • studiañ kudennoù hollek hep ober dave da niveroù a vefe anavezet en ur gudenn dibarek ;
pe c'hounid a vo mar gwerzher kilogrammoù un danvez d'ur priz digemm ? Trawalc'h eo skrivañ ar formulenn G = px, m'emañ G ar gounid, p ar priz digemm ha x an niver a gilogrammoù a vo bet gwerzhet ;
pe vuzad B a vo diwar adwerzhañ d'ur priz P un dra a zo bet prenet d'ur priz p ? Evit pep adwerzhadenn e vo B = Px - p ar gevatalenn, hag f(x) = Px - p ar gevreizhenn a lakaio ar gounid B da glotañ gant an niver x a draoù bet gwerzhet.

Jedadoù aljebrel

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Freshman's Dream.svg
Freshman's Dream "Hunvre Freshman"
Displegadenn ar binom
(x + y)2 = x2 + 2xy + y2
x + y (= y + x) eo ment pep tu ar garrezenn.

Sammad gorreadoù al lunioù melen (x2), gwer (y2) ha gris (2xy) eo gorread ar garrezenn (x + y)2.

Lizherennoù, niveroù hag arouezennoù arall (+, –, x, ÷, √ ...) a implijer en aljebr. Ur "jedad aljebrel" a reer neuze eus kement hollad lizherennoù ha niveroù kenstaget gant aouezennoù a diskouez an oberadurioù a zo da ober, evel : 3ax2 – 7b.
Meur a zoare jedadoù aljebrel zo.

  • Ur "monom" a reer eus ur jedad n'emañ nag an arouezenn + nag an arouezenn ennañ, evel er jedad a√3 ÷ 2.
  • Ur "polinom" a reer eus ur jedad meur a vonom ennañ :
    • ur "binom" a reer eus daou vonom a zo liammet dre an arouezennoù + pe , evel er jedadoù ab ha 5x3 + 4ab2 ;
    • un "trinom" eo ax2 + bx + c, tri monom ennañ.
Faktoreladur

Sammad aljebrel meur a vonom eo pep polinom eta, neuze n'eus ket ur polinom eus ar jedad (x – 3)(y + √2) : lieskementadur daou vonom eo, tra ken.
Dre faktoreladur ur polinom gwirion ez eur deuet a-benn da skrivañ al lieskementadur-se :

  • xy + x√2 – 3y – 3√2 eo ar polinom ;
  • merzout a reer emañ x o lieskementiñ y ha √2, hag emañ –3 o lieskementiñ y ha √2 ivez ;
  • kement-se a zastumer er jedadoù x(y + √2) ha –3(y + √2) ;
  • peogwir eo (y + √2) boutin d'an daou jedad e c'haller skrivañ ar jedad [x + (–3)](y + √2), ha neuze (x – 3)(y + √2).

Doareoù aljebroù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Meur a zoare aljebr zo bremañ, difetisoc'h-difetisañ ha kempleshoc'h-kemplesañ a-feur ma pellaer diouzh ar pennaennoù.
Setu amañ tri doare aljebr disheñvel, evit reiñ un alberzh eus emdroaur an diskiblezh.

Aljebr linennek

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

An "aljebr linennek", pe lieslinennek, eo ar skourr eus ar jedoniezh a bled gant ar sturiadelloù a-benn studiañ dilerc'hiadennoù en egorioù euklidian ur vent dezho (linnennoù), div vent dezho (plaenenn) pe deir ment dezho (an egor m'emaomp, betek-gouzout). Dre ar sturiadelloù e c'haller neuze ober jedadennoù gant an egorioù sturiadel.
Pelloc'h eget framm Euklides eo aet an aljebr linennek avat, pa vez graet jedadennoù en egorioù 4, 5, 6, n ment dezho, betek egorioù didermen niver o mentoù.
Da skouer, sturiadelloù eizhmentek a vez arveret en armerzh evit aroueziañ kenderc'h broadel kriz (KDK) eizh bro.
An aljebr linennek eo an diazez d'ar matrisoù ha d'ar stennadelloù.

Aljebr difetis

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Gant meizadoù hollekoc'h eget aritmetik an niveroù hag an aljebr diazez e pled an aljebr difetis.

  • Teskadoù : holladoù resis ag elfennoù diforc'h eo an teskadoù, evel niveroù, tud, lizherennoù, traezoù a bep doare, ha teskadoù zoken.
Dre bennlizherennoù e vez aroueziet an teskadoù ; kevatal an eil d'egile eo an teskadoù A ha B pan endalc'hont rik an hevelep elfennoù.
Ul liesad kartezian
  • Oberadurioù binarel : da lavaret eo oberadurioù etre div elfenn a reer en teskadoù hag etre teskadoù. Lod a vez implijet bemdez (+, –, x, ÷), lod arall a vez dianavoc'h d'an dud, evel al liesadoù kartezian petra bennak ma c'haller kejañ outo bemdez, pa c'hoarier ar c'hartoù da skouer :
mard eo A an teskad { B, R, D, L, 10, 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2 }
ha B an teskad { ♠ pikez, ♦ karo, ♣ treflez, ♥ keur }
ez eo al liesad kartezian A x B an teskad { (B, ♠)...(2, ♠), (B, ♦)...(2, ♦), (B, ♣)...(2, ♣), (B, ♥)...(2, ♥) }, da lavaret eo ur c'hartoù 52 gartenn ennañ.
  • Elfennoù neptu : en un teskad e reer "elfenn neptu" eus un elfenn na gemm ket un elfenn arall pa vez lakaet da oberiañ ganti dre unan eus lezennoù an teskad.
Da skouer, 0 eo an elfenn neptu evit ar sammañ niveroù (a + 0 = a), 1 eo an elfenn neptu evit al lieskementiñ (b x 1 = b).
  • Elfennoù simetrek : pa voe divizet ober gant niveroù leiel e voe savet meizad an elfennoù simetrek ivez.
An elfenn –a eo elfenn simetrek a pa vez sammet, hag a + (–a) = 0, elfenn neptu ar sammañ ; an elfenn b–1 eo elfenn simetrek b, ha b x b–1 = 1, an elfenn neptu el lieskementiñ.

Aljebr Boole

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Taolennoù al lezennoù HA ha PE

Lezenn HA
a b a.b
0 0 0
0 1 0
1 0 0
1 1 1
Lezenn PE
a b a+b
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 1
  • Gwir eo a.b pa vez gwir a HA b.
  • Gwir eo a+b pa vez gwir a PE b.

Gant George Boole e voe ijinet jediñ gant argemmennoù reizhpoellek hag en un doare binarel : pe gwir ("1") pe ziwir ("0") eo pep argemm. An aljebr-se a implijer er jedoniezh, e skiant ar reizhpoell hag en elektronik. En domani diwezhañ-se e reer dre amredoù reizhpoellek HA ha PE, a zo an diazez da c'hreanterezh ar stlenn.
Ur benveg da dermeniñ kevreizhennoù a-benn diskouez poellatadurioù dre stadoù a zo liammet ouzh plegennoù resis eo aljebr Boole.
Da skouer : ur bellgomzadenn.

  • Kemer al linenn (K) a c'haller ober mar klever (k) ur sonadenn HA (.) mar divizer respont (r), ar pezh a skriver K = k. r ; gwir eo K pa vez k hag r gwir ivez ; diwir eo mar ne glever ket PE (+) mar divizer na respont, da lavaret eo pa vez diwir k pe r, a skriver k + r.
  • Kemer al linenn a c'haller ober ivez mar menner gervel, K = g, a zo gwir mard eo gwir g.

Neuze, K = k. r + g zo "kemer al linenn a reer mar klever ha ma responter, pe mar galver".

Dre liveoù tredan e vez graet 1 ha 0 en elektronik (1 dre +5 V, 0 dre 0 V, da skouer).

Un argemenn enep zo da bep argemmenn a, a skriver ā pe ¬(a) peurliesañ ; gwir eo ā pa vez diwir a. Gallout a reer neuze lakaat argemennoù enep en ur jedad aljebrel Boole, evel en ur jedad aljebrel linennek.
Da skouer : ne c'hallo Mari mont e kêr nemet mard eus trawalc'h ag arc'hant a ganti, mar n'he deus ket poelladennoù p da ober, mar n'eo ket Sul s ha mard eus ur bus b pe ur c'harr k evit distreiñ, ar pezh a skriver Y = a. ¬(p). ¬s. (b+k) digudenn.

Geriaoueg vrezhonek an aljebr

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

N'eo ket staliet da vat geriaoueg vrezhonek an aljebr, evel a welor en taolenn amañ a-is.
Pevar dave zo bet dibabet :

TES OaB DFBMM GBAH DBCFF
algoritm, reoljediñ algoritm treol
anterin anterin kevan anterin
aksiom aksiomenn aksiomenn aksiomenn aksiom
aritmetik niveroniezh niveroniezh niveroniezh aritmitik
arouez, sin arouezenn arouez, arouezenn arouezenn sin
binarel daouredel eilveder
binom binom daouad
borc'hedel bihan-netra
derc'hel (faltazius) (diwar faltazi)
dianavenn dianavenn dianavenn dianavenn
diferañsial orgemmel difer
digemmenn arstalenn dalc'henn
dizave absolud
egor, spas egor egor egor, egorenn spas
eilpennadusted kantamsavadezh
eztaol jedad bomm, riñvenn
faktorañ faktorelaat periata (faktor—)
elfennadur faktoreladur periatadur (faktor—)
fonksion, kevreizhenn fonksion kevreizhenn
formulenn formulenn reollun formulenn formulenn
galloudad galloudad mac'h galloudad galloudegezh
galloutaer mac'her gallouter
geometriezh, mentoniezh mentoniezh mentoniezh mentoniezh mentoniezh
gwrizienn bon gwrizienn gwrizienn
kartezian kartezian kartezel kartezian
kemplez(ek), kompleks kemplezh kemplezh (kemplezh) (kemmesk)
kevatalenn kevatalenn atalad atalad "kevataladenn"
kevredennel kevrennañ rannel rannel
liesad, lieskementad liesad liesad, liesadur produ
lieselfenneg polinom polinom
linennek linennek linennek linennel linennek
logaritm logaritm logaritm
matris oged
matematik jedoniezh jedoniezh jedoniezh, matematik matematikoù, "jedoniezh"
neptu neptu neptu
niveradur dekvedennel niveriñ dekvedennel niveriñ dekredel niveradur dekvedennel nivererezh a-zegoù
negativel leiel leiel (leiaat) (nac'hus)
oberiadenn oberiadur, oberiadenn jedadur oberiadur, jedadur jedadenn
pernion
plaen, plan, plañ plaenenn plaenenn plaenenn plaen
pozitivel muiel muiel positiv
real gwerc'hel real
relativel daveel keñverek, relativel
stennadell
simetrek simetrek kemparzhek simetrek skwerek
strollad, tolp stroll stroll stroll stroll
talvoud talvoud gwerzh talvoud talvoud
teskad teskad teskad (h)ollad
varienn argemmenn argemmenn
vektor, sturiadell sturiadell vektor, lankad
zero mann mann mann, zero zero, mann
  1. Geriadur brezhoneg An Here, p. 35-a (br) ; ar ger "kevatalenn" avat a vo arveret er pennad-mañ.
  2. Daniel Reig (1983), Dictionnaire arabe-français, Larousse, ISBN 978-2-03-451208-7 (niv. 886-888, pp. 892-892) (ar) (fr)
  3. Albert Deshayes (2003), Dictionnaire étymologique du breton, Chasse-Marée, ISBN 978-2-914208-25-3 (br) (fr)
  4. 4,0 ha4,1 Dictionaire de la langue française, Le Robert (holl embannadurioù) (fr)
  5. Eleanor Robson (1999), Mesopotamian Mathematics 2100-1600 BC – Technical Constants in Bureaucracy and Education, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-815246-0 (en)
  6. O. Neugebauer (1952), The Exact Sciences in Antiquity, Dover Publications, 1969, ISBN 978-0-486-22332-2 (en)
  7. Lucas N. H. Bunt, Phillip S. Jones, Jack D. Bedient (1988), The Historical Roots of Elementary Mathematics, Dover Publications, ISBN 978-0-486-25563-7 (en)
  8. An titl sañskritek eo ; Ṭhāṇaṃgasutta eo an hini prakritek, yezh orin ar skrid.
  9. Kornelius Kruempelmann (2006), The Sthanangasutra - An Encyclopaedic Text Of The Svetambara Canon, International Journal of Jaina Studies (en)
  10. Karine Chemla & Guo Shuchun (2005), Les neuf chapitres – Le classique mathématique de la Chine ancienne et ses commentaires, Dunod, ISBN 978-2-10-049589-4 (fr)
  11. Maths et tiques (fr)
  12. Institut de Recherche sur l'Enseignement des Mathématiques (IRAM) (fr)
  13. Random House Webster's College Dictionary, Random House (holl embannadurioù) (en)
  14. Mehdi Aminrazavi, Glen Van Brummelen (2011), Umar Khayyam, Stanford Encyclopedia of Philosophy (en)
  15. Anv an dianavenn en Alamagn ar Grennamzer.
  16. Rainer Gebhardt (2009), Das macht nach Adam Ries(e)..., Mathematik.de (de)
  17. Nathalie Caspard, Bruno Leclerc, Bernard Monjarret (2007), Ensembles ordonnés finis : concepts, résultats et usages, Springer, ISBN 978-3-540-73755-1 Google Books (fr)
  18. J.-L. Vaulézard, La nouvelle algèbre de M. Viète, précédée de : Introduction en l'art analytique, Fayard, 1986, ISBN 978-2-2130-1632-0 (fr)
  19. Google Books (de)
  20. Tom Sorell (2000), Descartes – A vry Short Introduction, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-285409-4, p. 19 (en)
  21. Gant an embannadurioù Springer e vez embannet pe adembannet holl levrioù ar strollad Nicolas Bourbaki.

Commons
Commons
Muioc'h a restroù diwar-benn

a vo kavet e Wikimedia Commons.