Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika
| Moranv | War Between the States, War of Northern Aggression  |
|---|---|
| Anv berr | Civil War |
| Lec'h | Southern United States, Northern United States |
| Heuliet gant | Second American Civil War |
| Deiziad kregiñ | 12 Ebr 1861 |
| Deiziad echuiñ | 9 Ebr 1865 |
| Perzhiad | Union, Stadoù Kengevreet Amerika |
| Abeg pennañ | sklavelezh e Stadoù-Unanet Amerika |
| Abeg kentizh | 1860 United States presidential election, secession of the Southern United States, emgann Fort Sumter, President Lincoln's 75,000 Volunteers |
| Efed | Emancipation Proclamation, Ten percent plan, Thirteenth Amendment to the United States Constitution, Reconstruction Era |
| Studiet gant | Istor milourel Stadoù-Unanet Amerika |
| Has contributing factor | Fugitive Slave Act of 1850, Kansas–Nebraska Act, Dred Scott v. Sandford, John Brown's raid on Harpers Ferry, 1860 Democratic National Convention |
Brezel digevrediñ pe Brezel diabarzh amerikan, anvet "the Civil War" er Stadoù-Unanet hag a wechoù "the War of Northern Aggression" pe "second war of independence" gant an dud a-du gant stadoù ar su, a zo ur brezel diabarzh c'hoarvezet etre 1861 hag 1865, hag a empleg Stadoù-Unanet an "Unaniezh", renet gant Abraham Lincoln, hag ar "Stadoù Kengevreet Amerika", renet gant Jefferson Davis hag a gevrede unnek Stad eus ar su (Su ar Stadoù-Unanet) hag o doa digevredet diouzh ar Stadoù-Unanet.
An unaniezh a oa enni an holl stadoù a-enep ar sklaverezh ha pemp stad sklaver, renet gant Abraham Lincoln hag ar strollad republikan. Hemañ a oa a-enep emled ar sklaverezh (hep bezañ a-enep ar sklaverezh end-eeun) war douaroù ar Stadoù-Unanet, ha trec'h ar republikaned e dilennadegoù prezidantel ar Stadoù-Unanet e 1860 a zegas ur digevrediñ a-berzh seizh Stad eus ar su, a-raok na vije kemeret ar sez gant Lincoln.
Pevar bloaz brezel drastus a voe gant 620 000 betek 750 000 soudard lazhet, an niver uhelañ uheloc'h evit sammad kolloù soudarded Stadoù-Unanet Amerika e-pad ar C'hentañ Brezel-bed hag an Eil Brezel-bed. Distrujet e voe darn frammadurioù Su SUA. E-fin ar brezel e voe roet lamm d'ar C'hengevread ha difennet ar sklavelezh er vro a-bezh. Mare an adsavidigezh (The Reconstruction Era) (1863–1877) goude ar brezel, gant ar pal pennañ da adunaniñ ar vro, a roas un nerzh kreñvoc'h d'ar gouarnamant war an holl Stadoù kevredet en unaniezh.
Istor[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Bloavezh 1860 mare dilennadegoù prezidant Stadoù-Unanet Amerika, ar Republikaned, gant e-penn Abraham Lincoln, o devoa lakaet anat war-raok e oa ret lammañ ar sklavelezh en holl tiriadoù eus ar vro. E su Stadoù Unanet Amerika e oa gwelet kement-mañ evel un doare da dagañ gwirioù bonreizhel o stadoù. Ar strollad republikan kreñvoc'h e norzh ar vro, a zeuas a-benn da dapout muioc'h a vouezhioù hag a gannaded pezh a lakaas Lincoln da vezañ dilennet evel ar c'hentañ prezidant Republikan d'ar vro. Siwazh a-raok ma vefe bet-tu dezhañ da vezañ degemeret evel prezidant, 7 stad eus ar Su gant ekonomiezhoù diazezet war kenwerzh ar c'hotoñs a savas ar C'hengevread.
Kroget e oa ar stourm d'an 12 a viz Ebrel 1861, pa oa bet kanoliet Fort Sumter gant an nerzhioù lu kengevreet. War tachenn kornôg ar brezel an Unaniezh a yae war-raok dizehan. War tachenn reter ar brezel, an emgannoù a oa hep trec'h anat a-bep tu e 1861–1862. E miz Gwengolo 1862, Lincoln a embanne an Emancipation Proclamation, a lakae fin ar sklavelezh evel unan eus pennaennoù ar brezel. Er c'hornôg, e-pad hañv 1862 an Unaniezh a zistruje ar Morlu Kengevreet stêr, ouzhpenn darn an nerzhioù lu douar, ha lakaet seziz war New Orleans. An trec'h gant an Unaniezh e-pad Seziz Vicksburg e 1863 en devoa rannet e div lodenn ar C'hengevread er stêr Mississippi. E 1863, tagadenn an Norzh gant Robert E. Lee a oa bet trec'het e-pad Emgann Gettysburg. An trec'hioù er C'hornôg gant Ulysses S. Grant a lakaas anezhañ evel penn an holl luioù eus an Unaniezh e 1864. Ur seziz strizh a voe lakaet da dalvezout war ar C'hengevread, strategiezh an douar devet a voe lakaet da dalvezout ivez. An tagadennoù a-bep tu gant an Unaniezh a lakaas Atlanta da gouezhañ e-tal William T. Sherman e-pad ar March to the sea.
An emgannoù bras ziwezhañ a voe e-pad Seziz Petersburg. Lee a glaskas tec'hout met rediet e voe da godianañ en Appomattox Court House, d'an 9 a viz Ebrel 1865. Echuet e oa lodenn vilourel ar brezel, rediet e voe adsevel un unaniezh eus ar vroad ar pezh a gemero 12 vloaz c'hoazh. Ar mare-se a vez graet Reconstruction Era anezhi.
Mammennoù ar brezel diabarzh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Meur a abeg a zo bet kavet d'ar c'hoant kuitaat an unvaniezh gant stadoù 'zo eu Su ar vro. Diaes eo gouzout resis, ha tabutoù drastus a zo tro-dro d'ar respontoù posubl. Darn an istorourien a laka war-wel memestra e oa ar sklavelezh ar gudenn diazez a roe nerzh a-walc'h d'ar choaz digevreañ. En dielloù 'zo eus stadoù ar su er mare-se e vez kaoz alies eus ar sklavelezh evel un abeg. Lod istorourien a ouzhpennañ mammennoù all d'ar brezel, ar sklavelezh a chom evito un diazez d'ar stourm politikel a oa kroget etre ar stadoù stadunanat abaoe ar bloavezhioù 1850, hag a oa o fonusaat. Ar Strollad Republikan a oa mennet mat gant ar mennozh chom hep gwelet ar sklavelezh o emledañ war tiriadoù all eus ar vro. Ar pal a oa dreist-holl da chom hep gwelet ar stadoù dieub hep sklavelezh bet degemeret en unaniezh o kaout muioc'h a bouez politikel er C'hendalc'h stadunanat hag er skolaj dilennel dre treiñ da stadoù sklavelezh. Meur a benn eus stadoù ar Su a oa bet dija o embann e oant prest da guitaat an Unvaniezh ma vije ar c'handidat Republikan, Lincoln, da vezañ trec'h e Dilennadegoù prezidantel Stadoù-Unanet Amerika 1860. Ur wech aet ar maout gant Lincoln, meur a benn eus ar Su a oa kendrec'het e oant rediet digevreañ. Aon o devoa koll an nerzh politikel a roe an tu dezho da bouezañ war politikerezhioù ha lezennoù a-du gant ar sklavelezh. En e eil gomzadenn lid-digeriñ e1865, Lincoln en doa embannet:
"[...]slaves constituted a peculiar and powerful interest. All knew that this interest was, somehow, the cause of the war. To strengthen, perpetuate, and extend this interest was the object for which the insurgents would rend the Union, even by war; while the government claimed no right to do more than to restrict the territorial enlargement of it.
Ar Sklavelezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
An tabutoù tro-dro d'ar sklavelezh er vro a oa bet mammenn diazez an digevreañ hag ar brezel diabarzh stadunanat. Ar sklavelezh a oa bet dija ur mammenn tabut pa oa bet savet Bonreizh 1787, hag a oa bet, dre forzh marc'hata, unan kemmesk etre a-du gant ar sklavelezh hag a-enep war ar memes-tro. An tabut tro-dro d'ar sklavelezh a oa deuet da vezañ kenkrouer an nasion abaoe ar grouidigezh ha gant an amzer o redek e oa bet gwasoc'h-gwasañ an traoù o welet un disrann etre ar Su gant sklavelezh hag an Norzh dieub.
Red an darvoudoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- 1860
- 20 a viz Kerzu : disrann Carolina ar Su
- 1861
- 3 a viz Genver : disentez e parlamant Delaware, a-enep an disrann. Bec'h etre an dud a-zivout an diviz-se.
- 9 a viz Genver : disrann Mississippi
- 10 a viz Genver : disrann Florida
- 11 a viz Genver : disrann Alabama
- 26 a viz Genver : disrann Louiziana
- 29 a viz Genver : disrann Georgia
.jpg)
- 1añ a viz C'hwevrer : divizet aozañ ur referendom a-zivout an disrann e Texas
- 23 a viz C'hwevrer : referendom e Texas : disrann votet
- 11 a viz Meurzh : bonreizh degemeret gant ar seizh Stad kevredet kentañ
- 12 a viz Ebrel : Emgann Fort Sumter. Penn-kentañ ar Brezel
- 17 a viz Ebrel : divizet aozañ ur referendom a-zivout an disrann e Virginia
- 29 a viz Ebrel : dileuridi Maryland a ziviz chom en Unvaniezh, met votet zo un disentez a-du gant ar Stadoù kengevredet, hag a-enep ar brezel
- 28 a viz Mae : gouarnour Kentucky a embann e chomo Kentucky en Unvaniezh, hag e chomo neptu
- 6 a viz Mae : disrann Arkansas
- 6 a viz Mae : divizet aozañ ur referendom a-zivout an disrann e Tennessee
- 20 a viz Mae : disrann Carolina an Norzh
- 23 a viz Mae : referendom e Virginia : disrann votet
- 8 a viz Even : referendom e Tennessee : disrann votet
- 21 a viz Gouere : Kentañ emgann Bull Run
- 5 a viz Mae - 7 a viz Mae : Emgann Wilderness
- 8 a viz Mae - 21 a viz Mae : Emgann Spotsylvania
- miz Gouere : argadenn ziwezhañ ar Re gengevredet e Washington
- miz Gwengolo : Atlanta tapet gant Sherman
- 1865
- 9 a viz Ebrel : daskor Lee da-geñver Emgann Appomattox. Fin ar Brezel
- 14 a viz Ebrel : muntr Abraham Lincoln
- 26 a viz Ebrel : kodianidigezh ar bagadoù a nac'he en em zaskor
- 23 a viz Mezheven : an Amerindianed, hag a oa a-du gant ar Stadoù kengevredet, en em zaskor
- 6 a viz Kerzu : peurwiriekaet 13vet reizhadenn Bonreizh ar Stadoù-Unanet (sklavelezh dilamet)
Tud dibar an Unvaniezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- Abraham Lincoln, prezidant an Unvaniezh
- ar jeneral George B. McClellan, danvez-prezidant demokrat e 1864
- ar jeneral Ulysses S. Grant
- ar major jeneral George G. Meade
- ar jeneral William T. Sherman
- ar jeneral George Henry Thomas
- ar jeneral George Armstrong Custer
- ar jeneral Joseph Hooker
Tud dibar ar C'hengevread[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- Jefferson Davis, prezidant ar C'hengevread
- ar jeneral Robert E. Lee
- ar jeneral Stand Watie (penntiern Cherokee)
- ar jeneral Joseph E. Johnston
- ar jeneral Braxton Bragg
- ar jeneral Pierre Gustave Toutant de Beauregard
- ar jeneral John Bell Hood
- ar jeneral Thomas Jonathan Jackson (lesanvet Stonewall)
- ar jeneral James Longstreet
- ar jeneral Albert Sidney Johnston
- brigader jeneral Lawrence O'Bryan Branch
- brigader jeneral J. E. B. Stuart
Nerzhioù lu[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Union Army[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Ar re c'hlas, dre liv o unwisk soudard. Union Army a oa anv hollek nerzhioù lu an Norzh war zouar. Skourr ar morlu a oa an Union Navy.
Lu Stadoù Kengevreet Amerika[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Ar re griz, dre liv o unwisk soudard. Lu Stadoù Kengevreet Amerika (Confederate States Army) a oa hollad nerzhioù lu ar Stadoù Kengevreet. Ar morlu a oa graet Confederate States Navy anezhi.
Armoù Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- Pennad spisoc'h: Listenn armoù Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika
Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika a voe ur brezel o welet an armoù neveshaet ha reoù nevez o tont etrezek an tachennoù emgann.
Adsevel istorel[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
E-leizh a adsevel istorel a vez er Stadoù-Unanet gant tem brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika. Adsavet e vez emgannoù pennañ ar brezel. E su ar Stadoù-Unanet ez eo kreñv-tre an adsevel istorel dre al liamm karantezus a vez bev birvidik c'hoazh hiziv-an-deiz evit an ez- Stadoù Kengevreet Amerika.
Adkemer er sevenadur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika a zo ur vammenn difin er sevenadur, er Stadoù-Unanet pe dre ar bed.
Filmoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- The Battle of Bull Run, Francis Ford, 18 a viz Meurzh 1913
- Gods and Generals, Ronald F. Maxwell, embanner Warner Bros. Pictures, 2003
Bandennoù-treset[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- Les Tuniques bleues : Bull Run (albom 27), gant Lambil ha Cauvin, embannadurioù Dupuis, 1987
Sonerezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- Dixie (anvet ivez Dixie's Land), a zo ur ganaouenn pobl a orin amerikan.
- When Johnny Come Marching Home kanaouenn pobl amerikan savet e-pad ar brezel.
- The Night They Drove Old Dixie Down kanaouenn gant ar strollad The Band
Aozadurioù digorvo[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Livadurioù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Lod arzourien a zo arbenikaet war ar brezel-se:
